Ένας ισχυρός σεισμός, που έγινε το 375 μ.Χ., τη διαμόρφωσε χωρίζοντάς την από τη στεριά, μετατρέποντάς την σε νησί. Για πρώτη φορά, ο βράχος κατοικήθηκε τον 6ο αιώνα μ.Χ. από τους Σπαρτιάτες που ήρθαν εδώ προκειμένου να έχουν πρόσβαση στη θάλασσα και να είναι επιπλέον προστατευμένοι από τις επιδρομές. Ο απόρθητος βράχος αποτελούσε φυσικό οχυρό και είχε μόνο μια είσοδο-μπασιά. Έτσι πήρε τ’ όνομά της η πολύβουη πολιτεία που γνώρισε μεγάλη άνθηση ανά τους αιώνες, καθώς ήταν πάντα ευνοημένη από τους ηγεμόνες της και έχαιρε προνομίων. Η κυριαρχία της άλλαξε αρκετές φορές· Βυζαντινοί, Φράγκοι, Ενετοί και Τούρκοι πέρασαν από δω, μέχρι μετά την επανάσταση που επέστρεψε στην Ελλάδα κι έμελλε να γίνει ένας από τους πλέον διάσημους ταξιδιωτικούς προορισμούς της.
Τις αρχές του 20ου αιώνα κατασκευάστηκε από Ιταλούς μηχανικούς η μεταλλική γέφυρα που συνδέει την ηπειρωτική γη με τον τεράστιο βράχο όπου δεσπόζει το Κάστρο της Μονεμβασιάς. Η περίφημη καστροπολιτεία αποτελείται από δύο
τμήματα, την Άνω και την Κάτω Πόλη. Η Κάτω Πόλη είναι ένα ζωντανό μουσείο με τουριστική ανάπτυξη και εμπορική δραστηριότητα. Αμαξωτοί δρόμοι δεν υπάρχουν παρά μόνο πλακόστρωτα καλντερίμια. Ένας λαβύρινθος από στενά, καμάρες και στοές ανάμεσα από τα παραδοσιακά σπιτάκια με τις ταρατσούλες και τη θέα στο Μυρτώο Πέλαγος αλλά και τις πολυάριθμες εξαιρετικές εκκλησίες. Χτισμένη δίπλα στη θάλασσα, αθέατη από στεριά, η πόλη κρυβόταν καλά από τους θαλάσσιους δρόμους.
Από εδώ ξεκινάς και παίρνεις το ανηφορικό περιτοιχισμένο μονοπάτι, τις «Βόλτες», που ελίσσεται φιδίσια πάνω στον απόκρημνο βράχο και σε οδηγεί στην Άνω Πόλη. Το καλοκαίρι με την πολύ ζέστη, οι επισκέπτες αγκομαχούν και ξεφυσούν για να φτάσουν εδώ ψηλά. Όμως, η απαράμιλλη θέα προς το πέλαγος και η ίδια η αίσθηση της Άνω Πόλης σίγουρα αποζημιώνουν. Στην άλλοτε πλουσιότερη γειτονιά της Μονεμβασιάς, τώρα περιπλανιέσαι ανάμεσα από τα ερείπια και τη ζουγκλώδη βλάστηση. Με τη φαντασία σου γυρνάς πίσω στον χρόνο και φαντάζεσαι τη ζωή…
Εδώ ήταν όλα τα διοικητικά κτίρια και οι κατοικίες των ευγενών. Δεν υπήρχε εμπόριο και μαγαζιά, μόνο ησυχία και θαλασσινή αύρα. Το 1668, κατά τη διαμονή του στην Άνω πόλη, ο περιηγητής Ελβιγιά Τσελεμπή περιγράφει χαρακτηριστικά: «Υπάρχουν 500 καλοχτισμένα σπίτια. Το καθένα από αυτά ξεχωριστά μοιάζει με κάστρο. Στεγάζονται όλα με κοκκινόχρωμα κεραμίδια. Δεν έχουν αμπέλια και οι κήποι και οι αυλές τους είναι κάπως στενάχωρα. Καθένα από τα σπίτια είναι τέτοιας ομορφιάς που θ’ άξιζε παγκόσμια αναγνώριση. Σε 7 ή 8 μέρη υπάρχουν μουριές και 5 ως 10 κυπαρίσσια. Τα σπίτια υψώνονται το ένα ψηλότερα από το άλλο, όλα ατενίζοντας προς νότια ή νοτιοανατολική κατεύθυνση, εξαίρετα με τέτοια θέα πάνω από τη Μεσόγειο που κάνει τη θάλασσα να μοιάζει με λίμνη. Άσπρα σαν κύκνοι όλα τα σπίτια αυτά είναι αρκετά πλούσια και κομψά, ακόμη και για ένα βασιλιά. Το καθένα είναι εφοδιασμένο με μία, δύο ή και τρεις στέρνες…»
Ανεβαίνοντας το πέτρινο καλντερίμι, σύντομα συναντάς την κεντρική Πύλη για την Άνω Πόλη. Εδώ, έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια έργα αναστήλωσης και έχει συντηρηθεί μια ολόκληρη γειτονιά κοντά στην Πύλη. Η είσοδος είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Περνώντας την Πύλη βρίσκεσαι σε θολοσκέπαστο χώρο και συναντάς χώρους με παράθυρα που βλέπουν προς την Κάτω Πόλη και τη θάλασσα. Αμέσως μετά την είσοδο βρίσκεσαι στην ανοιχτή ευρύχωρη πλατεία την «Piazzetta». Ο χαρακτήρας της είναι αμυντικός με εποπτεία προς τους θαλάσσιους δρόμους. Στην εποχή της Ενετοκρατίας αναφέρεται ότι στην πλατεία μπορούσαν να συγκεντρωθούν έως και 600 στρατιώτες!
Το συγκρότημα της Πύλης αποτελείται από τρεις ακόμη συντηρημένες οικείες και από τον θολοσκέπαστο ανώνυμο ναό με τα τοξωτά ανοίγματα που αποτελεί πανέμορφο δείγμα αρχιτεκτονικής. Και από εδώ, η θέα είναι μοναδική. Μπαλκόνι στο Αιγαίο! Ιδανικό σημείο να ξαποστάσει κανείς και να απολαύσει το τοπίο.
Η οχύρωση της Άνω Πόλης δεν είναι συνεχής και εναλλάσσεται με τα απότομα βράχια που υψώνονται συχνά εντελώς κατακόρυφα. Ήταν όμως υπεραρκετή για να εξασφαλίσει το απροσπέλαστο. Όπου ήταν απαραίτητο τα τείχη υψώνονται σαν φρούριο και σε πολλαπλές στρώσεις. Στην κορυφή του μονοπατιού βρίσκεται ο ναός της Αγίας Σοφίας που είναι και το σπουδαιότερο βυζαντινό μνημείο ολόκληρης της Μονεμβασιάς. Η εκκλησία είναι χτισμένη κυριολεκτικά στο άκρο του γκρεμού και δεσπόζει, αφού είναι το μοναδικό λειτουργικό κτίριο της Άνω Πόλης. Χρονολογείται από το 1200 μ.Χ. και στους Βυζαντινούς χρόνους ήταν αφιερωμένη στην Παναγιά Οδηγήτρια. Κατά την Ενετοκρατία μετατράπηκε σε καθολικό ναό και αργότερα, την περίοδο της Τουρκοκρατίας, σε τζαμί. Οι αλλαγές συνοδεύονταν συνήθως με αρχιτεκτονικές προσθήκες. Μετά την επανάσταση του 1821 αφιερώθηκε στην Αγία Σοφία, καθώς θεωρείται ότι ο οκταγωνικός αυτός ναός με τον τρούλο στην κορυφή, είναι πιστό αντίγραφο του ομώνυμου ναού στην Κωνσταντινούπολη.
Στα μελλοντικά έργα ανάπλασής της περιλαμβάνονται ο φωτισμός του Κάστρου αλλά και η κατασκευή του τελεφερίκ που θα συνδέει την Άνω με την Κάτω Πόλη.
