Προτιμώ τις παλιές πόλεις. Μάλλον γιατί με βοηθούν να αναδημιουργώ μνήμες. Το Ανάπλι (Napoli de Romania) φανερώνεται ενιαίο, ωστόσο οριοθετείται μεταξύ παλιάς και νέας πόλης. Ως πολεοδομικός ιστός, ξεκίνησε στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα και στα 1502 χτίζονται τα τείχη του. Απομεινάρια του τείχους κυκλώνουν σήμερα τη χερσόνησο, ενώ ορατή είναι η περίτεχνη σύνθεσή του από φράγκικα, ενετικά και οθωμανικά στοιχεία. Μοιάζουν με ψηφίδες μιας ενιαίας επιθαλάσσιας τείχισης με κυκλικούς πύργους, ντάπιες και κανόνια, συμπληρώνοντας το αλφαβητάρι κάποιας αρχιτεκτονικής εγκυκλοπαίδειας.
Έβρεχε και η θάλασσα δημιούργησε δαντελωτούς ορμίσκους, κανάλια και προσχώσεις, μικρά φιόρδ. Καθώς η οικιστική ανάπτυξη στηρίχτηκε στην επίχωση, έτσι όπως τη δημιούργησαν Βενετοί, κάποιες οδικές αρτηρίες υπήρξαν κάποτε… υδάτινοι δρόμοι! Έχοντας γνώση από τα κανάλια της Βενετίας ήξεραν πώς να στεριώσουν μια πόλη σε πασσαλώσεις και να την εξαπλώσουν εντεύθεν της ξηράς. Μικρά κρεμαστά μπαλκόνια, εξώστες, ζωφόρες, κιόσκια, ακρόπρωρα, κεραμοσκεπές μοιάζουν με φιδίσιο δέρμα και οι αρμοί της πέτρας μαγνητίζουν το βλέμμα. Απλωμένα ρούχα στο σύρμα δηλώνουν απαράμιλλα, πως η νοικοκυροσύνη διαφεντεύει τον μικρόκοσμο. Βουκαμβίλιες αγωνίζονται να γαντζωθούν πάνω σε τείχους, γάτες σε κάθε στενό σοκάκι, μια συστοιχία μικρών πραγμάτων κεντούν διάστικτα σε τελάρο. Κάθε πεσμένος σοφάς και μια δεύτερη επιδερμίδα, ένα ρούχο φιδιού που ανανεώνεται ανά εποχή αλλά σημειολογικά διασώζει το «σώμα» αυτής της καταπονημένης πόλης.
Το ιστορικό Ναύπλιο εγκολπώνεται οικιστικά στην παλιά πόλη με τα διατηρητέα, τα νεοκλασικά αρχιτεκτονικής 19ου και 20ου αιώνα αντιπροσωπευτικά δείγματα μοντερνισμού και δυτικής τεχνοτροπίας, όπως αντιπαραβάλλονται στα χαμηλά πλίθινα ή πετρόκτιστα σπίτια, ακόμη και στα ερείπια που στέριωσαν οι πρώτοι οικιστές της πόλης. Απομεινάρια τους σώζονται υποδειγματικά στην παλιά πόλη και οι λιγοστές (ευτυχώς) πολυκατοικίες εντός τουριστικής ζώνης δεν αρκούν για να χαλάσουν το μοτίβο που από μακριά φαντάζει με ζωγραφιστό καμβά.
Η συνοικία των ψαράδων
Θέλοντας να ξαναδώ την πόλη που ζω αλλιώς, αναζητώ μιαν άκρη της για να ξεκινήσω. Βαδίζω προς τον εσωτερικό πυρήνα του άστεως ξεκινώντας από τον Ψαρομαχαλά, στους πρόποδες της Ακροναυπλίας. Η συνοικία των ψαράδων κατοικείται ανελλιπώς από τον 13ο αιώνα. Έδεναν τις βάρκες τους στον μόλο, κάτω από την υπερυψωμένη ντάπια με τα πέντε κανόνια, στα «Πέντε αδέλφια». Ο μύθος θέλει πέντε αδέλφια φρουρούς, ένα σε κάθε κανόνι που σκοτώνεται και τη θέση τους αφήνουν στην εξιστόρηση. Από εδώ αγναντεύεις το Μπούρτζι, στεριωμένο καταμεσής στον Αργολικό κόλπο και αφήνοντας άπιαστο το βλέμμα σου φτάνει ως στο κάστρο του Άργους, τη Λάρισα. Στην πλατειούλα του Ψαρομαχαλά ο βράχος που υψώνεται έχει σμιλεμένο στα σπλάχνα του το… ασανσέρ. Όσο ακόμη λειτουργούσε, άνοιγε και σε ανέβαζε στο ΞΕΝΙΑ της αριστοκρατίας του ’70. Περπατώντας ανατολικά, σκιερά σοκάκια και δρομόσκαλες περνούν έξω από λαϊκές κατοικίες και αστικά διώροφα με τα ρόπτρα στις αυλόπορτες να υπαινίσσονται οικίες «γνωστών οικογενειών». Κολονάκια και ανθέμια, πλίνθες και κέραμοι, γύψινα ακροκέραμα και περίτεχνα αετώματα συνθέτουν διάστικτα το τοπίο. Μπορεί η θύμηση να είναι που τα κάνει οικεία… Κάθε τόπος να γίνεται πατρίδα; Ή μήπως γοητεύομαι από το βλέμμα του επισκέπτη; Η πόλη μας ανήκει, σκέφτομαι.
Ψάχνω συνεχώς για κάδρο. Ανάμεσα στα πολλά με κερδίζουν κάποια που φωνάζουν πιο πολύ μέσα μου. Είναι τα ερειπωμένα, τα εγκαταλελειμμένα σπίτια – αλλοτινές κατοικίες, μαραζωμένα σώματα, αμίλητα, στοιχειωμένα από το πνεύμα που τα κατοικούσε, συνδράμουν ωστόσο στην αφήγηση της πόλης που θέλω συνεχώς να ακούω… Ναι, η πόλη μου μιλά. Ξέρει καλύτερα από τον καθέναν να λέει την ιστορία της: άνθρωποι έρχονται και παρέρχονται, φτιάχνουν θα μου πει και καταστρέφουν. Η ίδια μάχεται σθεναρά να διατηρήσει το αυθεντικό της στοιχείο. Έχει πολεμήσει για αυτό, αίμα και δόξες χρειάστηκαν για να τιμηθεί το έθνος και λίγη από αμετροέπεια ενός ταπεινού λαού που ξέρει να ορθώνει ανάστημα.
Ύστερα είναι οι ζωντανές πηγές που με ενθουσιάζουν. Γνωρίζω κάποιους, από τους λιγοστούς βέρους Ναυπλιώτες, που ‘θέλουν σε κάποιον να τα πουν’. Τους βάζω συχνά να αναμοχλεύουν εικόνες και βιώματα από τις παλιές γειτονιές, μου μιλούν για «γνωστούς παλιούς», για τις συνήθειες της αριστοκρατίας, τους επαγγελματίες καταστηματάρχες, για παντοπώλες και παλιά καφενεία, για τα ραφτάδικα των Αρμενίων, τα τσαγκάρικα, τις εκκλησίες. Πιάνονται καμιά φορά από τις βουκαμβίλιες και παρακάμπτοντας τη λήθη του χρόνου μου αφηγούνται ιστορίες για τους περίφημους δήμιους της πόλης!
Η πόλη έχει και αστικούς μύθους. Τις άγριες νύχτες, τα στενά της δρομάκια στοιχειώνει η άδικη σφαίρα που βρήκε θανάσιμα το σώμα του αγαπημένου κυβερνήτη. Το παλιό υδραγωγείο χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο για να προφυλάξει ψυχές στον Β’ ΠΠ, υπακούοντας στη φιλία που επικαλείται ο ποιητής, του ανθρώπου με το νερό. Η Μαρία Κάλλας δεν κατέβηκε από το καράβι ερχόμενη από το λιμάνι της Καλαμάτας με τη θαλαμηγό του Ωνάση, γιατί υπήρχε εξάπλωση επιδημίας και η πόλη ήταν σε καραντίνα! Είναι και το άλλο, το υποστυλωμένο κομμάτι της παλιάς πόλης που θέλει τα πόδια της να πατούν σε πασσάλους και τις νύχτες να τρίζουν…
Οι δρομόσκαλες και τα αναρίθμητα σοκάκια οδηγούν στις κατεξοχήν γραφικές γειτονιές με τα ατμοσφαιρικά μπαλκόνια και τις περίκλειστες αυλές. Ένα μικρό παραμύθι γράφεται κάθε φορά που τα κοιτάς.
Μετά τη δύση του ήλιου, τα μάνταλα έπεφταν βαριά και η "πόρτα" σφάλιζε αφήνοντας εκτός οικισμού τις όποιες απειλητικές προθέσεις.
Στον πλάτανο του ‘21
Περπατώ προς την Πλατεία Συντάγματος. Το στέκι των ηρώων ζωντανεύει κάτω από τον πλάτανο. Αντικριστά στο παλιό Οπλοστάσιο του Στόλου (Arsenal), όπου σήμερα εδρεύει το Αρχαιολογικό Μουσείο, βλέπω το κτίριο «Βίγγα». εντός του λειτουργούσε το τυπογραφείο της Ευανθίας Καΐρη (1826) και εκδίδονταν η εφημερίδα «Νικήρατος». Μια γλυκιά ανησυχία σε κυριεύει εδώ κάτω από τον πλάτανο να θέλω να κατακτήσω τα πάντα. Κάπου θα τριγυρίζει ο Κολοκοτρώνης με το ασκέρι του, βλέπω την Ψωροκώσταινα να ζητιανεύει τον οβολό των Ελλήνων για να στηρίξουν την επανάσταση… Ανάμεσα στα Τζαμιά και τα όμορφα νεοκλασικά υπήρξε κάποτε η κατοικία της Καλλιόπης Παπαλεξοπούλου, μητέρας της Ναυπλιακής Επανάστασης. Την ακούω που παροτρύνει τον κόσμο από το μπαλκόνι της: «θαρρείτε παιδιά!» Στην άλλη πλευρά της πλατείας για χρόνια στέκει το κτίριο του ξενοδοχείου «Μυκήναι» και στο ισόγειο ένα από τα παλιότερα εστιατόρια της πόλης, το ΕΛΛΑΣ. Είναι 1975 κι εντός του γυρίζονται σκηνές ταινίας του Θ. Αγγελόπουλου «Ο θίασος».
Προχωρώντας προς την πλατεία Φιλελλήνων νιώθω ασφαλής δίπλα στα τείχη. Η Λεωφόρος Αμαλίας βρίσκεται νοερά επάνω σ’ αυτά. Αποτελεί την κεντρική αρτηρία στην καρδιά του ιστορικού κέντρου αιματοδοτώντας με ζωή τα γραφικά παρακλάδια της. Λίγα μέτρα από το Πολεμικό Μουσείο ήταν ο σταθμός των ΚΤΕΛ. Καφενεία και μπυραρίες όριζαν μια μικρή στάση στη στοά λίγο πριν την αναχώρηση ή κατά την άφιξη. Υποχρεωτικό άλλωστε ήταν το πέρασμα από το «στέκι του Αράπη» με τους ξακουστούς κεφτέδες. Ψαράδες έβγαζαν τις κασέλες τα πρωινά και στα παντοπωλεία και στα μανάβικα μπαινόβγαινε κόσμος. Τα γραφικά σοκάκια τώρα σε βγάζουν σε πανσιόν, κοσμηματοπωλεία, cafe-pub και ταβέρνες. Αν κάτι σε κερδίζει τελικά είναι οι μυρωδιές της ελληνικής κουζίνας.
Μοιάζει να σε προσκαλούν σε μικρές γευστικές γιορτές και οι όποιες αντιστάσεις μειώνονται. Στο τέρμα της Αμαλίας συναντώ τη δημόσια βιβλιοθήκη «ο Παλαμήδης». Στεγάζεται σε νεοκλασικό κτίριο, όπου λειτουργούσε το παλιό Παρθεναγωγείο. Λίγα μετρά μετά την Λέσχη Αξιωματικών ο δρόμος απολήγει, στην πλατεία Φιλελλήνων και τον Άγιο Νικόλαο. Σε ένα από τα διώροφα κτίρια που βλέπουν την πλατεία ήταν το παλιό δημαρχείο (σήμερα στεγάζεται το παράρτημα του Harvard στην Ελλάδα) και λίγο πιο πέρα το Τελωνείο. Από εκεί και μετά ανοίγεται η πυκνή θάλασσα του κόλπου. Καταμεσής του το Μπούρτζι. Ο φανός του φάρου αναβοσβήνει καρέ καρέ. Βλέπω ηθοποιούς να τριγυρνούν στα γυρίσματα κάποιας ταινίας για τον κινηματογράφο, ανθρώπους να περιμένουν στην προβλήτα να επιβιβαστούν για να περάσουν στη βραχονησίδα απέναντι, τη μουβιόλα να τους γυρίζει πίσω στον χρόνο μοντάροντας νοερές εικόνες και η φωτογραφία ξεθωριάζει στην αχλή της μονοχρωμίας. Δήμιοι δεν υπάρχουν εδώ και αιώνες. Μπορώ να απολαύσω ήσυχα από απέναντι τη θέα στο ηλιοβασίλεμα με ένα ποτήρι κρασί.
Βρίσκομαι ξανά στην αρχή της Αμαλίας και Συγγρού, στην πλατεία Καποδίστρια. Γειτονεύει με την πλατεία Τριών Ναυάρχων, και το Δημαρχείο της πόλης ξεχωρίζει ανάμεσα στις συστάδες διατηρητέων κτιρίων, τα αλλοτινά «Βασιλικά». Η οικία του βασιλέως Όθωνος μεγαλουργούσε στο υποτυπωδώς παλάτι του κατοπινού δημαρχείου. Στην οδό Πλαπούτα, βρίσκεται ακόμη ένα κοσμικό κτίριο της εποχής, το μέγαρο όπου διέμενε ο πρόεδρος της αντιβασιλείας Άρμασμπεργκ. Για χρόνια λειτουργούσε ως παντοπωλείο και σήμερα παραμένει σκιωδώς σε αχρησία… Λίγα μέτρα παρακάτω, επί της οδού Πλαπούτα, είναι η Μητρόπολη. Στο εσωτερικό της υπάρχει αντίγραφο του Μυστικού Δείπνου του Λεονάρντο Ντα Βίντσι.
Από την «Πύλη» ως την Αρβανιτιά
Φτάνοντας στην Πύλη της Ξηράς, μοιάζει πως στέκομαι συμβολικά στην είσοδο της οχυρωματικής πόλης, αφού (κι ας υπήρχαν ακόμη τρεις) αποτελούσε την κύρια είσοδο σε αυτήν. Μετά τη δύση του ηλίου, τα μάνταλα έπεφταν βαριά και η «πόρτα» σφάλιζε αφήνοντας εκτός οικισμού τις όποιες απειλητικές προθέσεις. Στον ανδριάντα του Σταϊκόπουλου, εμπρός στην ανακατασκευασμένη σήμερα πύλη, θα δώσουμε ξανά ραντεβού με την ιστορία. Αν και μικρόσωμος στη φυσική του φτιάξη, σαν γίγαντας φαντάζει αν το κοιτάξεις από κοντά. Έτσι είναι όταν οι ήρωες γίνονται γίγαντες. Ακολουθώντας την ανηφορίτσα του φυσικού λόφου, συναντώ στα αριστερά την αρχή της Κλίμακας του Παλαμηδίου. Η εμβληματική παρουσία του δεσπόζει μεταξύ των χιλιάδων αναπαραστάσεων της πόλης. Αφού μετρήσω νοερά 999 σκαλοπάτια, αν και απόρθητο, σκέφτομαι να το κατακτήσω. Το κάστρο-πανόπτης της αργολικής πεδιάδας, κατασκευάστηκε κατά την Β’ Ενετοκρατία και χρησίμευσε ως τόπος κατοικίας μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Εντός του λειτούργησαν φυλακές, έως και το 1923, και αν κάτι θέλει να δει πρωτίστως σήμερα ο επισκέπτης είναι το κελί του Κολοκοτρώνη. Προχωρώντας βγαίνω στην κοσμική παραλία της Αρβανιτιάς, που βρίσκεται στον νότο της χερσονήσου. Θα ανακαλύψω πως ονομάστηκε έτσι από την σφαγή των Αρβανιτών από τους Τούρκους, που έλαβε χώρο σ’ αυτά εδώ τα βράχια. Η πόλη μας ανήκει. Έχει παντού κηλίδες, στίγματα αποίκων, κατακτητών που μόλυναν το σώμα της, μα η αύρα του αργολικού καταπραΰνει και το βλέμμα ημερώνει απ’ το πάνορμο λιμάνι…
Τα τρένα που φύγαν
Αμέσως μετά την απελευθέρωση από τους Οθωμανούς ο αστικός ιστός θα απλωνόταν πια εκτός των τειχών. Σιγά σιγά, στα τέλη του 19ου αιώνα τα τείχη θα έπεφταν κερδίζοντας περισσότερη ελευθερία και έδαφος. Θα «έφερναν» και το τρένο κατασκευάζοντας τον σιδηροδρομικό σταθμό. Οι ράγες, ριζωμένα σημάδια στο οδόστρωμα, μοιάζουν να ανήκουν σε άλλη εποχή, κοντινή κι ωστόσο μακρινή, τολμώντας να ξυπνήσουν μνήμες στο σφύριγμα της αμαξοστοιχίας. Ήχοι ενθύμησης από τα βαγόνια με επιβάτες που φεύγουν κι ακούγονται να δίνουν υποσχέσεις γυρισμού…
