Οι οδοί στη χώρα είναι λίγες και αρκετές από αυτές είναι επικίνδυνες σε ενέδρες για ληστεία. Έτσι,κι ενώ η αρχική ιδέα ήταν να κάνουμε μια κυκλική διαδρομή στην οποία θα επισκεπτόμασταν τις διάφορες φυλές, επιλέξαμε να κινηθούμε ακτινικά από την πρωτεύουσα. Η Ζούμπα είναι μια ραγδαία αναπτυσσόμενη πόλη 600.000 κατοίκων πάνω στον Νείλο, διοικητικό, πολιτικό και οικονομικό κέντρο της χώρας. Η ανάπτυξή της δεν μπορεί να κρύψει τις τεράστιες οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες. Οι παραγκουπόλεις όχι απλά περιβάλλουν,αλλά διαπερνούν τον αστικό ιστό, ασφαλτόδρομοι υπάρχουν μόνο για δείγμα, το ηλεκτρικό ρεύμα έρχεται και σταματά απρόβλεπτα, γι’αυτό οι ιδιωτικές γεννήτριες είναι τρόπος ζωής, καθαρό νερό ούτε γι’αστείο… Η Ζούμπα είναι το βασίλειο των ΜΚΟ, του ΟΗΕ και των χριστιανικών ιεραποστολών, που εγκαταστάθηκαν στην πορεία για την ανεξαρτησία της χώρας και έκτοτε γιγαντώθηκαν σε τέτοιο βαθμό, ώστε να «φροντίζουν» για όλα όσα δεν δύναται να παρέχει το ισχνό κράτος που κληροδότησε η ανεξαρτησία της χώρας.
Το Σουδάν κατοικήθηκε ιστορικά από διάφορες Νειλοτικές φυλές που έζησαν στο περιθώριο της οικονομικής και πολιτικής ζωής, τόσο του αποικιοκρατούμενου από τους Άγγλους, όσο και του από το 1956 ανεξάρτητου ενιαίου Σουδάν, στο οποίο κυριαρχούσε ο στρατηγός Αλ Μπασίρ και τα Αραβόφωνα επιτελεία του Χαρτούμ. Το αίτημα για αυτονομία οδήγησε σε σειρά από μακροχρόνιους εμφύλιους πολέμους που κράτησαν μέχρι το 2005 και μετά από δημοψήφισμα, το 2011 οριστικοποιήθηκε η ίδρυση του Νότιου Σουδάν, του νεότερου αναγνωρισμένου από τον ΟΗΕ ανεξάρτητου κράτους. Οι ηγέτες Ομάρ αλ Μπασίρ και Σάλβα Κιιρ έδωσαν τα χέρια εγγυώμενοι την ειρήνη. Ωστόσο τα σύνορα των δυο οντοτήτων χαράχτηκαν και ξαναχαράκτηκαν με αίμα και εθνοκαθάρσεις. Ακόμα χειρότερα, ο ανταγωνισμός για την εξουσία στη χώρα πήρε δυστυχώς τη μορφή φυλετικού εμφύλιου πολέμου ανάμεσα στις δυο πολυπληθέστερες φυλετικές ομάδες, τους Ντίνκα και τους Νουέρ. Η αποικιοκρατία έφυγε, αλλά η τακτική του «διαίρει και βασίλευε» που κληροδότησε, καλά κρατεί.
Λατούκο και Λόπιτ
Η πρώτη μας εκδρομή αφορούσε τις φυλές στα νότιοανατολικά, προς τα σύνορα με την Κένυα. Τα χιλιόμετρα δεν ήταν πολλά, αλλά ο δρόμος σύντομα έγινε χωμάτινος, με σκαμπανεβάσματα και νεροφαγώματα, άσε τις νταλίκες που πηγαινοέρχονταν. Το Νότιο Σουδάν δεν έχει διατροφική επάρκεια, ούτε βιομηχανία. Τα περισσότερα προϊόντα εισάγονται από την Ουγκάντα, την Κένυα, την Αιθιοπία. Καθημερινά, νταλίκες, οχήματα, μηχανάκια και ό,τι άλλο φανταστείς συνωστίζεται στις χωμάτινες οδικές αρτηρίες. Το φυσικό τοπίο είναι ένας πανέμορφος συνδυασμός της σαβάνας που συναντάται στη γειτονική Κένυα, όμως με περισσότερο πράσινο, περισσότερα δέντρα και ποώδη φυτά και επιβλητικούς βραχώδεις όγκους. Αυτό οφείλεται στη γεωμορφολογία της χώρας, η οποία ουσιαστικά αποτελεί μια πελώρια λεκάνη, υπολεκάνη του Λευκού Νείλου που την διασχίζει καθώς κατέρχεται από τη λίμνη Βικτώρια και κυλάει να συναντήσει τον Μπλε Νείλο (από την Αιθιοπία). Σε αυτή τη μορφολογία οφείλεται και το μοναδικό φαινόμενο του Sudd, του μεγάλου «έλους» που σχηματίζει ο ποταμός και χωρίζεται με άπειρα καταπράσινα νησάκια. Ο Νείλος κόβει το Νότιο Σουδάν κυριολεκτικά στα δυο, μια και οι μοναδικές γέφυρες βρίσκονται βόρεια κοντά στο Σουδάν – η γέφυρα Ακόκα – και στη Ζούμπα. Προς τα νότια, η επόμενη γεφύρωση βρίσκεται στην Ουγκάντα και βόρεια στο Χαρτούμ!
Αργά το βράδυ φτάσαμε έξω από το Τσαλαμίν, όπου μένουν μέλη της φυλής Λοτούκο. Στήσαμε τις σκηνές μας και κοιμηθήκαμε εξοντωμένοι από το κούνημα στο δρόμο. Το πρωί μας ξύπνησαν άγνωστες φωνές και συνομιλίες. Ένα πολύχρωμο κονβόι γυναικών κατηφόριζε από το χωριό προς τα εμάς, κρατώνταςπλαστικά μπιτόνια για νερό, βλέπετε, είχαμε κατασκηνώσει δίπλα στη γεώτρηση.Ο οικισμός είναι χτισμένοςσε έναν λόφο ακριβώς από πάνω, αφού η πεδιάδα, κατά την διάρκεια των πρόσφατων συγκρούσεων, δεν ήταν πια ασφαλής. Ανεβαίνουμε με περιέργεια, ενώ ακούγονται τύμπανα, όπως μάθαμε, για να μας υποδεχτούν! Στην κεντρική πλατεία, βλέπουμε τους τυμπανιστές και ένα βωμό από πασσάλους με μια μεγάλη πέτρα που χρησιμοποιείται σε τελετές. Με τη βοήθεια του συνοδού μας συζητήσαμε με την αντρική ομήγυρη (οι γυναίκες δυστυχώς για μας ήταν απασχολημένες με διάφορες εργασίες) για το πώς είναι οργανωμένη η καθημερινότητά τους. Ασχολούνται με τη γεωργία (οι γυναίκες) και με την κτηνοτροφία (οι άντρες), ανταλλάσσουν κάποια προϊόντα με την πόλη, τις βασικές τους αποφάσεις τις λαμβάνει ένα όργανο που αποτελείται από τους άρρενες πολεμιστές, (σε ηλικία που μπορούν να πολεμήσουν). Στην τέλεση γάμου, ο γαμπρός πληρώνει την οικογένεια της νύφης, διόλου παράδοξο, καθώς οι γυναίκες είδαμε να διεκπεραιώνουν όλες τις εργασίες του νοικοκυριού, αλλά και τις αγροτικές!
Το ίδιο απόγευμα αναχωρήσαμε για την επόμενη επίσκεψη στη φυλή τον Λόπιτ, συγγενή των Λοτούκο. Παρά το πένθος λόγω του θανάτου του πατέρα του ηγέτη τους, την επόμενη μέρα μας καλοδέχτηκαν και χόρεψαν στην πλατεία του οικισμού για μας, επιδεικνύοντας τις φανταχτερές φορεσιές τους. Οι γυναίκες αυτή τη φορά ήταν παρούσες και στην πρώτη γραμμή της παρέλασης, κρατώντας η κάθε μια μια λόγχη, δώρο από την πεθερά της όταν παντρεύεται με καθαρά συμβολική χρήση. Αίσθηση έκανε η δημόσια έκκληση ενός πρεσβύτερου, αν έχουμε πρόσβαση σε ΜΚΟ (δεν είχαμε), να μεταφέρουμε το αίτημα για έργα τροφοδοσίας με νερό καθώς, παρά τις μεγάλες βροχοπτώσεις κατά την περίοδο των βροχών, στην ξηρή περίοδο οι οικισμοί και οι καλλιέργειες υποφέρουν από λειψυδρία. Οι υποδομές στη χώρα είναι ανύπαρκτες.
Οι παραγκουπόλεις όχι απλά περιβάλλουν, αλλά διαπερνούν τον αστικό ιστό, ασφαλτόδρομοι υπάρχουν μόνο για δείγμα, το ηλεκτρικό ρεύμα έρχεται και σταματά απρόβλεπτα, γι’ αυτό κι οι έχοντες διαθέτουν ιδιωτικές γεννήτριες, καθαρό νερό ούτε γι’ αστείο…
Τα βοοειδή παραδοσιακά κατείχαν σημαντικό ρόλο όχι μόνο στην οικονομία, αλλά και στην κοινωνική ζωή των Νειλοτικών φυλών, αποτελώντας μέτρο του πλούτου, ένα είδος νομίσματος. Και γι’αυτό και αιτία πολέμου.
Μουντάρι και Ντίνκα
Το δεύτερο ταξίδι μας είχε στόχο τη γνωριμία με τους Μουντάρι και τους Ντίνκα. Κινηθήκαμε παράλληλα στο Νείλο προς το Βορρά και κατασκηνώσαμε δίπλα σε έναν καταυλισμό βοσκών που φροντιζαν ένα μεγάλο κοπάδι βοοειδών. Οι μορφές των ζώων διακρίνονταν ανάμεσα σε καπνούς που αναδύονταν από φωτιές στις οποίες έκαιγε κοπριά. Το θέαμα ήταν εξωπραγματικό: Νεαρά αγόρια περιφέρονταν, έδεναν τα μοσχαράκια, μάζευαν την κοπριά, γυάλιζαν τα κέρατα των βοδιών με πολλή περηφάνεια. Οι μεγαλύτεροι βοσκοί κάθονταν σε καλαμωτές κατασκευές (μόνο για ενήλικες άντρες), κάποιοι κάπνιζαν ναργιλέ. Μας μίλησαν για τη μεγάλη σημασία των ζώων στην κοινωνική ζωή, τις ανταλλαγές που γίνονταν για να αποκτηθεί μια νύφη, ή σαν εξιλέωση για άδικο φόνο, για τους όρους πώλησης ζώων στην αγορά, που αποτελεί συλλογική απόφαση για να αποκτηθούν αναγκαία είδη, όπως φάρμακα. Αξιοσημείωτο είναι ότι τα βοοειδή δεν σφάζονται για τροφή παρά μόνο όταν πλησιάζουν στον θάνατο ή σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Υπάρχει ατομική-οικογενειακή ιδιοκτησία, αλλά η φροντίδα των ζώων γίνεται συλλογικά.Το πρωί συνειδητοποιήσαμε ότι βρισκόμαστε μια ανάσα από τη δυτική όχθη του Νείλου, ένα εξαίσιο τοπίο με ψαράδες σε μικρές ξύλινες βάρκες και νεαρές κοπέλες που έκαναν ...τη μπουγάδα τους.
Η συνέχεια της μέρας υπήρξε ακόμη πιο συναρπαστική, μια και επισκεφτήκαμε το φεστιβάλ των Μουντάρι στην Τερεκέκα, την τοπική πρωτεύουσα. Ήταν ένα ξέφρενο πανηγύρι στο οποίο συμμετείχαν εκατοντάδες (χιλιάδες ίσως;) άνθρωποι κάθε ηλικίας και κοινωνικής τάξης, φορώντας τα καλά τους, με μουσικά όργανα, σφυρίχτρες, πανό τοπικών συλλόγων. Μετά τις ομιλίες των «επισήμων», αλλά και των εκπροσώπων των σωματείων, ακολούθησε λαϊκό γλέντι που απολαύσαμε κι εμείς, πίνοντας κρύες μπύρες και τρώγοντας τηγανητά ψάρια δίπλα στο ποτάμι, όπου πιτσιρίκια έκαναν το μπάνιο τους...
Λίγο βοριότερα ζουν οι Ντίνκα, η πολυπληθέστερη φυλή του Ν. Σουδάν. Όπως και οι γείτονές τους Μουντάρι, οι Ντίνκα παραδοσιακά είναι κτηνοτρόφοι βοοειδών. Για να είμαι ειλικρινής, το όλο σκηνικό δεν φάνηκε να διαφέρει από το προηγούμενο χωριό, εκτός από ένα είδος «αρχοντοχωριατιάς». Στους Ντίνκα ανήκει ο πρόεδρος της χώρας κι αυτό τους δίνει μια αίσθηση υπεροχής (για την οποία ενεπλάκησαν στον τελευταίο αιματηρό εμφύλιο με τις ευλογίες του προέδρου).
Όμως, η μεγάλη μας προσμονή είναι η επίσκεψη στην πόλη Μπορ. Για να φτάσουμε, διασχίζουμε με μηχανοκίνητες βάρκες το Sudd, έναν δαίδαλο από υδάτινα ρεύματα που εναλλάσσονται με καταπράσινα νησάκια. Το Sudd είναι δημιούργημα της πολύπλοκης γεωμορφολογίας της περιοχής και των ροών στον Μπλε και τον Λευκό Νείλο, ένας υγροβιότοπος με μοναδική χλωρίδα και απίστευτα πουλιά. Είχαμε την τύχη να τα παρατηρήσουμε σε δυο βόλτες με βάρκα, το απόγευμα και την επόμενη το πρωί. Το βράδυ μείναμε σε ένα άθλιο ξενοδοχείο στην πόλη, αλλά μετά από μέρες απλυσιάς, όλα μας φάνηκαν μια χαρά. Στα νησάκια μένουν οικογένειες ψαράδων που απλώνουν την ψαριά τους στον ήλιο. Υπάρχει μια αρμονία. Χιλιόμετρα βοριότερα, το Sudd δεν είναι τόσο γενναιόδωρο. Οι κλιματικές μεταβολές των τελευταίων χρόνων έχουν προκαλέσει κοσμογονικές υπερχειλίσεις, οι οποίες κατάκλυσαν ολόκληρες παρόχθιες περιοχές στα βόρεια της χώρας, μετατρέποντας 700.000 ανθρώπους σε κλιματικούς πρόσφυγες. Μαζί με τους πρόσφυγες από τον πόλεμο στο γειτονικό Σουδάν, η φτωχότερη χώρα στον πλανήτη έχει να φροντίσει περισσότερο από ένα εκατομμύριο εκτοπισμένους.
Καθώς το ταξίδι μας ολοκληρώνεται, προσπαθούμε να «χωνέψουμε» αυτά που είδαμε και, ακόμη και τώρα (δυο μήνες μετά) οι εικόνες συντροφεύουν τις σκέψεις μας. Χωρίς διάθεση ρομαντικοποίησης και εξιδανίκευσης των καταστάσεων, είναι γεγονός πως συναντήσαμε κοινωνίες ακέφαλες, χωρίς διάκριση σε τάξεις, με διαφορετική πρακτική αντίληψη της έμφυλης διάκρισης και με στοιχειώδη δομή (συμβούλιο που αποφασίζει και λογοδοτεί για τις πράξεις του). Ο παραγόμενος πλούτος αποτελεί προϊόν συλλογικής εργασίας, δεν είναι μεγάλος, αλλά σε κανονικές συνθήκες επαρκεί. Ενίοτε βιώνεται στέρηση, όχι όμως ανέχεια, και ασφαλώς επικρατεί διαφορετική σχέση με το φυσικό περιβάλλον. Θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα διαφορετικό παράδειγμα, υβριδικό έστω, για την εξέλιξη των Δυτικών κοινωνιών; Θα έπρεπε, αλλά η ιστορία απέδειξε πως όχι, αντίθετα, περικυκλώνονται και σιγα-σιγά χάνονται, συχνά με (αυτο)καταστροφικό τρόπο. Μένει μόνο η κληρονομιά που μας αφήνουν, για να αναλογιστούμε τι θα μπορούσε να εξελιχθεί διαφορετικά στον κόσμο μας κι εδώ βρίσκεται η σημαντικότερη ανταμοιβή για αυτό το δύσκολο ταξίδι.
