Το δάκρυ της Μυροβόλου
Pistacia lentiscus var. Chia είναι η επίσημη ονομασία του πανέμορφου ενδημικού θάμνου με τη χαρακτηριστική ευωδιά, που αναδύεται από όλα τα μέρη του φυτού. Εξαιρετικά ανθεκτικός, φύεται εν δυνάμει σε όλα τα εδάφη της Μεσογείου, Μαστίχα – ως γνωστόν – δίνει αποκλειστικά στη Νότια Χίο. Προσπάθειες για την παραγωγή της έχουν γίνει τόσο στη γειτονική Λέσβο αλλά και στη Ρόδο, απέβησαν όμως άκαρπες, ή καλύτερα… άκλαυτες, αφού η Μαστίχα δεν είναι παρά το «δάκρυ» του δέντρου, όπως τόσο ποιητικά ονομάζεται η φυσική ρητίνη, που εξάγεται από τον κορμό και τα κλαδιά του δέντρου, αφού προηγουμένως οι παραγωγοί τα «πληγώσουν» με τα κεντητήρια τους. Είναι το λεγόμενο κέντος, οι διάσπαρτες ρηχές χαρακές στο σώμα των δέντρων, που λαμβάνει χώρα από τον Ιούλιο ως τον Σεπτέμβριο στα 24 Μαστιχοχώρια του νησιού… Και μπορεί η χιώτικη παράδοση να αποδίδει την ιδιαιτερότητα αυτή του χιώτικου σχίνου στον Άγιο Ισίδωρο, τον πρώτο μάρτυρα του νησιού που βασανίστηκε από τους ειδωλολάτρες πριν αποκεφαλιστεί κάνοντας τα δέντρα να δακρύσουν, μα «κι ο άγιος φοβέρα θέλει» λέγαν, επίσης, οι παλιοί και έρχεται πια το Κέντρο Έρευνας Μαστίχας, το νεότερο «παιδί» της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου, με τη βοήθεια της επιστήμης να απαντήσει μεταξύ άλλων και σε τούτο το ερώτημα. Καθώς η επικείμενη κλιματική αλλαγή ενδέχεται μελλοντικά να δημιουργήσει κινδύνους για την επιβίωση της μαστίχας ακόμη και στο ίδιο το νησί, η πρωτοβουλία αφορά μεταξύ άλλων στη δημιουργία ενός μαστιχώνα 60 στρεμμάτων σε ορεινή περιοχή με συνθήκες σαφώς δυσκολότερες από τα μαστιχοχώραφα του κάμπου, που απλώνεται σε χαμηλότερο υψόμετρο, διπλά σχεδόν στη θάλασσα. Τα ορεινά αυτά δεντράκια θα καλλιεργηθούν με βιολογικές μεθόδους και θα χρειαστούν τουλάχιστον 15 χρόνια μέχρι να αποδώσουν τα μέγιστα θωρακίζοντας, όμως, τη μοναδικότητα της παγκόσμιας μαστιχοκαλλιέργειας. «Προσέχουμε για να έχουμε» και η ΕΜΧ ακόμη μια φορά πρωτοστατεί, φροντίζοντας για τα μελλούμενα. Πίσω από το όλο εγχείρημα βρίσκεται η Mediterra, θυγατρική εταιρεία της ΕΜΧ, ένα επιχειρηματικό «στοίχημα», που αντίθετα με τα δάκρυα της Μυροβόλου, δεν έτυχε αλλά πέτυχε και μάλιστα εξαιρετικά μεθοδευμένα.
Πυργί
Ακολουθώντας τα χνάρια του πολύτιμου αυτού δώρου έρχομαι, λοιπόν, μέχρι το περίφημο Μεσαιωνικό Πυργί και το Μουσείο Μαστίχας – ορόσημα και τα δυο για το νησί της Χίου. Το εξαιρετικό Μουσείο, στα πρότυπα του Πολιτιστικού Ομίλου της Τράπεζας Πειραιώς, αποτελεί για κάποιους από μόνο του έναν λόγο να επισκεφθεί κανείς το νησί. Έχω βέβαια αμέτρητους λόγους να σου απαριθμήσω κι ανάμεσά τους θα είναι οπωσδήποτε τα ίδια τα Μαστιχοχώρια. Πρόκειται για σπάνιας ομορφιάς μεσαιωνικά Καστροχώρια, τόσο μοναδικά στο είδος τους, όπως και η ίδια η Μαστίχα. Ανάμεσά τους το Πυργί, ο οικισμός με τα χαρακτηριστικά ασπρόμαυρα ξυστά, πρωτοστατεί μ’ αυτή του την ιδιαιτερότητα. Παραδοσιακοί φούρνοι και λογής λογής μαγαζάκια με υποδέχονται με σουβενίρ και μαστιχοσάπουνα από τη Χίο – οι έμποροι ετοιμάζονται να υποδεχτούν ένα από τα πρώτα γκρουπ, πράγμα που δεν συναντάς συχνά στο νησί. Ελάχιστες παραμένουν οι μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες, ενώ ο τουρισμός με όρους real estate εδώ είναι ακόμη άγνωστος. Ναι, προλαβαίνεις ακόμη να επισκεφθείς έναν νησιωτικό τόπο γεμάτο ανθρωπιά κι ανόθευτη αυθεντικότητα…
«Συνεταιρισμός Μαστιχοπαραγωγών Πυργίου» διαβάζω στην επιγραφή του τοπικού γραφείου της Ένωσης επάνω στην πλατεία του ασπρόμαυρου χωριού, που χρωματίζεται από τις διάσπαρτες μαβιές βουκαμβίλιες, τα επιμελώς χρωματιστά παραθύρια και τα κατακόκκινα ντοματάκια στους τοίχους. Τριγύρω οι χαρακτηριστικές μεσαιωνικές καμάρες, άλλοτε ζωγραφιστές κι άλλοτε ξεθωριασμένες με εμφανή τα σημάδια της φθοράς που δίνουν ακόμη μια νότα ανεπιτήδευτης ομορφιάς στο χωριό. Το Πυργί ήταν και παραμένει το μεγαλύτερο σε παραγωγή Μαστιχοχώρι του νησιού και επίνειό του δεν είναι παρά το λιμανάκι του Εμπορειού με τα διάσημα Μαύρα βόλια, μια από τις ωραιότερες παραλίες της Ελλάδας. Λευκό και μαύρο, σαν η μαστίχα να συναντά τις ηφαιστειακές πέτρες στα πιο διάφανα, καθάρια νερά και μαζί να συνθέτουν αυτήν την ασπρόμαυρη τεχνική των ξυστών που κοσμούσαν όλες σχεδόν τις συσκευασίες της Ένωσης από τα πρώτα έτη λειτουργίας της έως και σήμερα.
"Πρώτα απ'όλα οι Συνεταιρισμοί" έγραφαν το 1929 οι πρωτεργάτες της μετέπειτα Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου, που παρά το πείσμα των εμπόρων και των μεσιτών τα κατάφεραν και δικαιώθηκαν.
"Ερημώσαμε, κόρη μου. Πάλι καλά που 'χουν πάρει οι ξένοι κάποια σπίτια και έρχονται το καλοκαίρι και ζωντανεύει λίγο το χωριό. Κρατάμε τα κεφάλια μας να μην πέσουν".
Σπουδή στα σχινοχώραφα
Ο εξωτερικός χώρος του μουσείου προσφέρει ξενάγηση στο φυσικό περιβάλλον του σχίνου, εγώ όμως θα τραβήξω οπωσδήποτε για μια βουτιά στα Μαύρα Βόλια. Στην παράκαψη προς Βρουλίδια τον απίθανο κολπίσκο με κατάλευκα – σαν τη μαστίχα – βράχια θα αναζητήσω αυθεντικά μαστιχοχώραφα. Βρίσκονται άλλωστε διάσπαρτα παντού στον Νότο του νησιού, στον δρόμο για τις απόμακρες παραλίες, τις ελεύθερες από τις ξαπλώστρες και τις τουριστικές ορδές. Από την Καλλιμασιά, τα Νένητα, τα Πατρικά και την Καλαμωτή μέχρι τα διάσημα Μεστά, τους Ολύμπους, τη Βέσσα, την Ελάτα, τον Άϊ Γιώργη, η μυροβόλος Χίος ξεδιπλώνει την υπεροχή της…
Σαν γιγάντια μπονζάι φαντάζουν τα δεντράκια, έτσι όμορφα και φροντισμένα στη σειρά, με τους στριφογυριστούς κορμούς τους σφιχταγκαλιασμένους. Νεαροί σχίνοι και βλαστοί από όπου θα φυτευτούν τα καινούρια φυτά κι άλλοι γηραιότεροι, πιο άγριοι, με τις πυκνές φυλλωσιές τους να κρύβουν τον ήλιο. Πολύτιμη η σκιά τους για τους Μαστιχοπαραγωγούς που ξεκινούν αχάραγα από τον Δεκαπενταύγουστο και μέχρι μετά τα μέσα Σεπτεμβρίου για τη συλλογή της Μαστίχας, αφού «άμα δει ο ήλιος το μαστίχι πάει χαμένο. Γίνεται μέλι κι είναι άχρηστο, δεν το παίρνει ούτε ο Συνεταιρισμός ούτε κανείς…» Αρχές του Ιούνη κι ακόμη δεν έχουν στρωθεί τα τραπέζια με το χαρακτηριστικό ασπρόχωμα που θα υποδεθχεί τα δάκρυα του φυτού, αφού προηγουμένως τα χωράφια έχουν οργωθεί κι έχουν καθαριστεί επιμελώς. «Τώρα το μοιράζει η Ένωση», θα μου πουν οι παραγωγοί. Αχάραγα θα ξεκινήσουν όπου να ‘ναι για το κέντος, που γίνεται με φειδώ ώστε «να μην τραυματιστεί το δέντρο». Κούκουδο-κούκουδο τη μαζεύουν έπειτα από το χώμα, την ξύνουν με στοργή από το δέντρο κι αν κάνει πως βρέχει, τα πάντα καταστρέφονται… «Θέλουν αφοσίωση οι σχίνοι», μου εξομολογείται ο Γιάννης. Από Ιούλη μέχρι Οκτώβρη-Νοέμβρη. Ο χειμώνας έχει τα κλαδέματα, στο κέντος περνάς έξι με εφτά φορές το κάθε δέντρο ανά τη βδομάδα. Τα γνωρίζεις ένα-ένα τα δέντρα σου, αναπτύσσεις προσωπική σχέση μαζί τους και κάθε ένα σε γνωρίζει πέντε γενιές πίσω…»
Όλο και κάποιο δάκρυ θα ‘χει μείνει πάνω στον κορμό – παίρνω και μασώ λίγη μαστίχα… Διαβάζω πως την εποχή των Ενετών η τιμωρία για την κλοπή 10 λιβρών ρετσινιού από μαστίχα ήταν το κόψιμο του αυτιού κι αν η κλοπή ξεπερνούσε τις 200 λίβρες, η ποινή ήταν ο θάνατος δια απαγχονισμού… Τόσο πολύτιμη ήταν η μαστίχα, ώστε αργότερα, την εποχή της Τουρκοκρατίας, έδωσε πλήθος από προνόμια και φοροαπαλλαγές στους Χιώτες που απολάμβαναν μέχρι τις σφαγές του ’22…
Με μαστίχα και αγάπη από τη Χίο
«Διευκολύνει την πέψιν - Μειώνει το κάπνισμα» έγραφαν οι τότε γραφιστικές μακέτες. Η χρήση της μαστίχας στην ιατρική καταγράφεται από την αρχαιότητα ως και τα μεσαιωνικά χρόνια. Τη χρησιμοποιούσαν για την ομαλή λειτουργία του πεπτικού, την επούλωση των δερματικών πληγών και την υγεία της στοματικής κοιλότητας και έρχεται χρόνια αργότερα η επιστήμη σταδιακά να επιβεβαιώσει όλες εκείνες τις γραφές. Το 2015 η μαστίχα αναγνωρίστηκε από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων ως φυσικό φάρμακο για δυσπεπτικά προβλήματα και για την επούλωση των δερματικών πληγών κι ένα από τα μελήματα του Ερευνητικού Κέντρου Μαστίχας θα είναι και αυτό… Η δημιουργία νέων φαρμακευτικών προϊόντων με βάση τη μαστίχα.
Κι αν το πρώτο παράδοξο είναι η παγκόσμια αποκλειστικότητα της παραγωγής της μαστίχας στα Νοτιόχωρα της Χίου, το δεύτερο είναι οπωσδήποτε πως Μαστιχοχωρούσοι δεν τη χρησιμοποιούν! Παρότι από την εποχή της Τουρκοκρατίας η χρήση της ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη σε ολόκληρη την Ευρώπη, οι παραγωγοί δεν συνηθίζουν έως και σήμερα να την καταναλώνουν! Πουλούν ολόκληρη τη σοδειά που με τόσο κόπο συνέλεξαν – πόση μυρωδιά να αντέξει αυτή η μνήμη… Προσωπικά τα τιμώ δεόντως και τα καλά νέα είναι πως νεότερες γενιές επάνω στο νησί ασχολούνται με τη μεταποίηση, δημιουργώντας εξαιρετικά προϊόντα με Μαστίχα. Ενδεικτικά αναφέρω τη «Myriel» στην Καλλιμασιά, με τα κρεμοσάπουνα με φυσική μαστίχα Χίου, αιθέρια έλαια και άρωμα από λεβάντα ή τριαντάφυλλο αλλά και τις μοσχοβολιστές ενυδατικές κρέμες προσώπου με έλαια μαυροκύμινου και μαστίχας Χίου.
Από τα διαχρονικά αγαπημένα μου, η αντηλιακή κρέμα προσώπου με μαστίχα και βότανα από το Mastiha shop και η κρέμα νύχτας με μαστίχα και αβοκάντο. Αν δεν έχετε ήδη δοκιμάσει στοματικό διάλυμα και οδοντόκρεμα με μαστίχα από το Mastiha shop ή τη χιώτικη ΑΝΕΜΟS, απλά εσείς χάνετε! Από τις μακράν αγαπημένες μου γεύσεις ο ελληνικός με μαστίχα από τα ντόπια καφεκοπτεία του Μενδώνη και του Κουγιούλη, το μαύρο τσάι και η σοκολάτα με μαστίχα του Mastiha shop και τα μαστιχολούκουμα της ΑΝΕΜΟS. Την ευωδιά της μαστίχας την έχουν όλα τα μέρη του φυτού κι είναι εξαιρετικό το αρωματικό αλάτι με σχινόκαρπο και μυρωδικά του Mastiha shop που μπορείτε να φτιάξετε και μόνοι σας με μοσχομυριστά φυλλαράκια σχίνου.
Ανάρπαστα τα μαστιχοκοκτέιλ που θα δοκιμάσετε στο κοκτέιλ μπαρ Kellari στα διάσημα Μεστά ή στην Αποθήκα, τον απάγκιο όρμο με τα κρυστάλλινα νερά και το εναλλακτικό καλόγουστο beach μπαρ πάνω στον βράχο που ξεχωρίζει με τις μουσικές, την ατμόσφαιρα και την καταπληκτική θέα του στην παραλία. Ένα λικεράκι από μαστίχα είναι σχεδόν απαραίτητο μετά από κάθε λουκούλλειο γεύμα. Θα το βρείτε από όλες τις ντόπιες ποτοποιίες, με τις ετικέτες της Ένωσης να υπερτερούν καθώς περιέχουν μαστιχέλαιο – το πολύτιμο απόσταγμα της μαστίχας – κι αυτό αιτιολογεί την τσιμπημένη τιμή τους. Δεν γίνεται να αφήσω έξω τη σουμάδα με μαστίχα, το παραδοσιακό αρωματικό ηδύποτο του νησιού από πικραμύγδαλο ανακατεμένο με την ευωδιά της μαστίχας, επίσης από το Mastiha shop, όπως και το υπέροχο άλειμμα μελιού με μαστίχα Χίου. Βάλσαμο για την υγεία του εντερικού ο φρέσκος βιολογικός χυμός με λεμόνι και μαστιχέλαιο από τη Natuevo στο Βασιλειόνικο, ενώ οι κάψουλες με σκόνη φυσικής μαστίχας διευκολύνουν την κατάποση της μαστίχας που συμβάλλει μέχρι και στην εκρίζωση του ελικοβακτηρίου του πυλωρού και ανακουφίζει από τις «καούρες».
Βεγγέρες με μαστίχι
Κατά το λιόγερμα θα βρεθώ στην Καλαμωτή, εκεί που οι άνθρωποι σε βάζουν ακόμη μες στα σπίτια τους, σε κερνούν μια πορτοκαλάδα «Κάμπος» στο μικρό γυάλινο μπουκάλι. Αναζητώ τον Μεσαιωνικό οικισμό με τα γεράνια μες τα θολωτά στενά. «μαστιχάκια» τα λένε στη Χίο. Ερημώσαμε, κόρη μου. Πάλι καλά που ‘χουν πάρει οι ξένοι κάποια σπίτια και έρχονται το καλοκαίρι και ζωντανεύει λίγο το χωριό», μου λεν στο καφενείο του Κωσταρή, στη μέσα πλατεία. Σκαρφαλωμένα σε μια βουνοκορφή, τα γραφικά Πατρικά λούζονται από τις τελευταίες ηλιαχτίδες… Έκλεισε κι εδώ το καφενείο. Μα όσο πιο άσημα ή μοναχικά τόσο πιο μαγικά – ένα προς ένα – τα χωριουδάκια του Νότου παραμένοντας ακόμη προστατευμένα από τα βλέμματα των σύγχρονων βαρβάρων… «Η πιο δύσκολη δουλειά είναι το καθάρισμα», μου ‘χε πει ο Γιάννης. Το μαζεύουν βρόμικο, ανάκατο με χώμα, πέτρες, φύλλα και κλαδάκια. Το απλώνουν στα σπίτια να στεριώσει κι έπειτα το «δρομονίζουν», το περνούν δηλαδή από το μεγάλο κόσκινο, ύστερα από το μεσαίο κι έπειτα από το ψιλό. Ανάλογα το μέγεθος πληρώνονται για Α, Β ή Γ ποιότητα… Η Ένωση παρέχει πια μηχανικά κόσκινα αλλά οι παλιοί εμπιστεύονται τον τρόπο που γνωρίζουν. Όταν δροσίσει ο καιρός, το βάζουν για μια νύχτα στο νερό μαζί με αλάτι ή ασπρόχωμα και αναδεύουν να ‘ρθει επάνω, με την άνωση, το μαστίχι. Στα χωριά κοντά στις παραλίες χρησιμοποιούν θαλασσινό νερό. Ύστερα το πλένουν, το σαπουνίζουν, το απλώνουν να στεγνώσει κι αρχίζουν με τη βελόνα να βγάζουν ό,τι σκουπιδάκι έχει απομείνει. Αυτή είναι παραδοσιακά δουλειά των γυναικών, οι λεγόμενες συντροφικές βεγγέρες που ξεκινούν το φθινόπωρο μέχρι την άνοιξη και τα στενά γεμίζουν απ’ τις χαμογελαστές γιαγιάδες με χαρακτηριστικά τσεμπέρια που με αστείρευτη υπομονή καθαρίζουν ένα-ένα το μαστίχι.
Κάτι τέτοιες βεγγέρες θυμάμαι κατά μήκος της προκυμαίας του Καταρράκτη, πέρα από το καφενείο της κυρά Δάφνης. Θα βρεθώ εδώ την απόλυτη ώρα, στη νηνεμία του ορίζοντα όπου θάλασσα κι ουρανός ισομερούν σε Ένα. Αγαπημένο ψαροχώρι για ουζάκι και πιάτο… το φεγγάρι όταν ανατέλλει – αδειανά τώρα τα τραπεζάκια στη σειρά περιμένουν κι αυτά τους καλοκαιρινούς επισκέπτες. «Συνεταιρισμός Παραγωγών Καταρράκτου» διαβάζω την παλιά πινακίδα από την άλλη μεριά του γραφικού λιμανιού. Είναι απύθμενη η ομορφιά αυτού του τόπου, διαχρονική και σχεδόν αναλλοίωτη μέσα στον χρόνο. Κι όσες φορές και να βρεθείς εδώ πάντα θα σε εντυπωσιάζει – με τη γεωμετρία του, το ύφος, το φως, τις ευωδιές, την απλότητά του. Ανεπιτήδευτα, απλά υπερέχει – σαν το μαστίχι!
Στο ίδιο τεύχος
