Βοτανικός Κήπος Διομήδους

Την άνοιξη αν δεν τη βρεις, τη φτιάχνεις!

Είναι αλήθεια πως η φετινή άνοιξη δεν μας χάρισε και το καλύτερο χαμόγελό της. Η αφρικανική σκόνη γκρίζαρε τον ουρανό και το γαλάζιο ξεθώριασε. «Την Άνοιξη αν δεν την βρεις, την φτιάχνεις», λέει ο Ελύτης, κι αν δεν μπορείς να την φτιάξεις, την αναζητάς, λέμε εμείς, που δεν είμαστε ποιητές. Την αναζητάς ακόμη και στον αστικό ιστό, στα μικρά ή μεγαλύτερα πάρκα, στους λουλουδιασμένους κήπους.

Και κάπως έτσι θέριεψε η επιθυμία να ακολουθήσω την Ιερά Οδό που οδηγούσε και τότε και τώρα στην Ελευσίνα, «εκεί που φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα». Ήθελα να επισκεφτώ τον μεγαλύτερο κήπο της Νοτιοανατολικής Μεσογείου, τον «Βοτανικό κήπο Ιουλίας και Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους». Ο κήπος μοιάζει με ένα ζωντανό καμβά χρωμάτων κι αρωμάτων, ωδή στην ομορφιά και τη σοφία της φύσης. Απλώνεται σε μια έκταση 1800 στρεμμάτων και κάθε γωνιά του είναι μια ανακάλυψη που κρύβει μια έκπληξη. Μια χελώνα που μασουλάει ανέμελη το χορτάρι της, μια λίμνη που μοιάζει με παχύ χλοοτάπητα. Ένα μονοπάτι στολισμένο με ψηλά δέντρα που συνομιλούν με τον άνεμο, βατραχάκια που κάνουν σαματά σε μια μικρή λιμνούλα, χρυσόψαρα που κολυμπούν αμέριμνα στα νερά μιας λίμνης, ήχοι από μικρά ρυάκια που δροσίζουν τα υδρόφιλα φυτά. Αν ο Θεός έφτιαχνε σήμερα μια κιβωτό –αλλά με φυτά– τότε σίγουρα πριν την ολοκλήρωσή της, θα έριχνε τη ματιά του στον Κήπο Διομήδους –τον κήπο που «ανασαίνει» στις πλαγιές του όρους Αιγάλεω και δίνει ανάσα στη Δυτική Αττική.

Δενδρώνας

Ο κήπος είναι χωρισμένος σε τμήματα και στον Δενδρώνα θα συναντήσει κανείς δέντρα από όλες τις γωνιές της γης που κατόρθωσαν να συνυπάρχουν εδώ, κάτω από τον Αττικό ουρανό, δέντρα από την Ασία, την Αμερική, την Αφρική. Ο δρ. Νικόλαος Σ. Χριστοδουλάκης, στο βιβλίο του «Ιστορίες φυτών με Άρωμα Ελλάδας», κάνει λόγο για το μεσογειακό κλίμα και τα μεσογειακά οικοσυστήματα τα οποία συναντάμε στη λεκάνη της Μεσογείου, το νότιο τμήμα των ακτών της Καλιφόρνια, το βόρειο τμήμα των ακτών της Χιλής, την περιοχή γύρω από το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδος και κάποιες περιοχές στη νότια και νοτιοδυτική Αυστραλία. Έτσι λοιπόν στον Δενδρώνα θα καμαρώσουμε τον πανύψηλο, μεγαλοπρεπή κυπάρισσο της Αριζόνας, τον γιαπωνέζικο σφένδαμο, γιούκες από την Αμερική, γκίγκο από την Νοτιοανατολική Κίνα, την κορδυλίνη από τη Νέα Ζηλανδία, κουτσουπιές, φοίνικες, κέδρους από την Κρήτη και μια συμπαθέστατη καταπράσινη μουριά κλαίουσα, που απλώνει τα κλαριά της κάνοντας σεμνή υπόκλιση εμπρός σε μια μικρή λίμνη με νούφαρα.

Ανθώνας

Ο ανθώνας του κήπου είναι ένα πολύχρωμο μωσαϊκό, σαν τόπος βγαλμένος από παραμύθι. Ζωγραφιά με πινελιές ουράνιου τόξου σε όλες τις αποχρώσεις του πράσινου, κίτρινου, κόκκινου, πορτοκαλί κι όλους τους τόνους του λευκού. Τριανταφυλλιές ευωδιαστές με βελούδινα μπουμπούκια, πυκνές ολάνθιστες αγριοτριανταφυλλιές σκαρφαλωμένες σε πέργκολες. Παιώνιες μεσογειακές, νερομολόχες, ασπάλαθους, καλεντούλες. Παρτέρια με πανέμορφες κάννες που έχουν καταγωγή από την κεντρική και νότια Αμερική, με έντονα χρώματα και μεγάλα πλατιά φύλλα που μοιάζουν με μικρογραφία εκείνων της μπανανιάς. Νούφαρα που έχουν ανοίξει διάπλατα τα πέταλά τους στο φως του ήλιου. Συστάδες με μπαμπού, πικροδάφνες, ίριδες. Μπροστά από όλα ένα διακριτικό ταμπελάκι με την ονομασία και την καταγωγή τους. Προς έκπληξή μου ανακάλυψα ότι οι λευκοί κρίνοι που έχω στο μπαλκόνι μου κι ανθίζουν κάθε χρόνο την πασχαλινή περίοδο λέγονται κάλλες και έχουν καταγωγή από τη Νότια Αφρική. Η σκέψη μου γυρίζει χρόνια πίσω, στα μαθητικά βιβλία, τότε που βασανιζόμασταν να απομνημονεύσουμε λέξεις άγνωστες για τα συστατικά και τις λειτουργίες των φυτών, για τα μέρη από τα οποία αποτελείται ο οργανισμός τους και λέξεις όπως χλωροπλάστης, φωτοσύνθεση, σέπαλα, στήμονας, ανθήρας. Οι μεγαλύτεροι ίσως να θυμούνται και το φυτολόγιο, το λεύκωμα που είχαμε με σελίδες από ρυζόχαρτο, όπου συλλέγαμε άνθη ή μέρη φυτών, γράφοντας με τα «καλά» μας γράμματα την ονομασία τους, τις ιδιότητες τους, τις εποχές της ανθοφορίας και της καρποφορίας τους.

Φαρμακευτικά και Ιστορικά Φυτά

Βοτανολόγοι και αρχαίοι θεραπευτές γνώριζαν τις ιδιότητες των φυτών. Αυτά τα ίδια φυτά χρησιμοποιούνται ως σήμερα στη σύγχρονη ιατρική, τη φαρμακευτική, την κοσμετολογία. Στην εποχή μας, φαίνεται να σημειώνεται μια στροφή για την ανεύρεση δραστικών ουσιών στο «φαρμακευτικό οπλοστάσιο» της φύσης. Τα φυτά του Ιπποκράτη, του Διοσκουρίδη και του Θεόφραστου (που θεωρείται ιδρυτής της βοτανικής επιστήμης) εξιτάρουν το ενδιαφέρον μας για τη μελέτη τους. Φυτά που ανάλογα με τη δόση που θα χρησιμοποιήσουμε, γίνονται φάρμακο που γιατρεύει ή φαρμάκι που σκοτώνει! Ένα από αυτά ο μανδραγόρας, που είναι γνωστός στους ανθρώπους από την εποχή της Βίβλου, ενώ στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη χρησιμοποιούνταν ως κατευναστικό. Ένα άλλο είναι το κώνειο! Σε όλους μας είναι γνωστό ότι ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θάνατο και του έδωσαν να πιει δηλητήριο, δεν ήξερα, όμως, πώς έμοιαζε το κώνειο. Κι η αλήθεια είναι πως όταν αντίκρισα το ανθισμένο φυτό, εντυπωσιάστηκα από τα λευκά, λεπτεπίλεπτα ανθάκια του. Τα φύλλα του μοιάζουν με μικρά φυλλαράκια μαϊντανού, μόνο που του κωνείου είναι θανατηφόρα. Φυτά όπως η ρετσινολαδιά! Ένα μόλις σπέρμα του φυτού αρκεί για να σκοτώσει έναν άνθρωπο κι είναι ταυτόχρονα ένα από τα πιο εντυπωσιακά καλλωπιστικά των κήπων, από το οποίο μάλιστα παράγεται το καστορέλαιο. Ή όπως ο νάρθηκας (Φέρουλα η κοινή): οι ξεροί βλαστοί του είναι αρκετά ανθεκτικοί για αυτό και οι αρχαίοι τους χρησιμοποιούσαν για να ακινητοποιήσουν κάποιο μέλος του σώματος που είχε υποστεί κάταγμα. Η ονομασία του χρησιμοποιείται ως τις μέρες μας όταν λέμε ότι βάλαμε σε «νάρθηκα» κάποιο σπασμένο μέλος. Σύμφωνα με τη μυθολογία, όταν ο Προμηθέας έκλεψε την φωτιά από τους Θεούς, τη μετέφερε στους ανθρώπους μέσα σε κούφιους βλαστούς νάρθηκα. Την τιμητική τους στον κήπο έχουν και πολλά από τα βότανα της ελληνικής φύσης, η δάφνη, η φασκομηλιά, το θυμάρι, το θρούμπι, το μελισσόχορτο, η λαδανιά, αλλά και η αγαύη (ο αθάνατος), που λόγω της ονομασίας της νομίζουμε ότι είναι ελληνική (στη μυθολογία ήταν κόρη του Κάδμου και της Αρμονίας), όμως την έφεραν από το Μεξικό οι Ισπανοί. Το μεσογειακό κλίμα της ταίριαξε τόσο, που ενώ εκεί ζούσε γύρω στα δέκα χρόνια, στα δικά μας μέρη μπορεί να φτάσει ως τα εκατό! Στον κήπο θα συναντήσουμε και την Αλόη βέρα, ένα φυτό που δε χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Ανθεκτική στην ξηρασία, με μεγάλα σαρκώδη φύλλα που κρύβουν μέσα τους τον θεραπευτικό χυμό. Oι Αιγύπτιοι την αποκαλούσαν «φυτό τις αθανασίας» και οι αρχαίοι Έλληνες τη θεωρούσαν πανάκεια (ίαση για όλες τις ασθένειες). Ξεχωριστό τμήμα του κήπου φιλοξενεί τα ιστορικά φυτά. Η ελιά του Πλάτωνα που βρίσκονταν στην Ιερά Οδό μπορεί να καταστράφηκε από διερχόμενο λεωφορείο το 1976, αλλά γενετικό υλικό της (2500 χιλιάδων ετών) έχει χρησιμοποιηθεί από τους επιστήμονες και στον κήπο θα βρούμε τους απογόνους της. Γνωστά δέντρα και φυτά από τη Βίβλο και την ελληνική μυθολογία, όπως η συκιά, η μυρτιά, το αμπέλι στέκονται και αυτά φροντισμένα στο τμήμα των ιστορικών φυτών. Σε αρκετά σημεία του κήπου η άκανθος, φυτό που συνήθως βλέπουμε σε αρχαιολογικούς χώρους, προτάσσει τη λυγερή κορμοστασιά της. Ο γλύπτης Καλλίμαχος εμπνευσμένος από τη διάταξη των ανθών της, δημιούργησε το Κορινθιακό κιονόκρανο. Τη δική τους ομορφιά έχουν και τα θερμοκήπια του κήπου, όπου εκεί μεγαλώνουν κυρίως εντυπωσιακά παχύφυτα και κάκτοι ποικίλων σχημάτων και μεγεθών. Λένε πως οι κάκτοι έχουν αγκάθια για να αποτρέπουν τους θηρευτές. Ακόμη λένε ότι οι κάκτοι φέρνουν την αφθονία επειδή αποτρέπουν τον φθόνο (α-φθόνος).

ΑΝΙΜΑ

Όμως εκτός από τα αναρίθμητα φυτά και δέντρα που βρίσκονται στον κήπο, ένα τμήμα του φιλοξενεί πουλιά της άγριας πανίδας. Ο Νικήτας από την ΑΝΙΜΑ (Σύλλογος Προστασίας και περίθαλψης Άγριας Ζωής) θα με ξεναγήσει στον χώρο-καταφύγιο των τραυματισμένων πουλιών που φροντίζουν οι άνθρωποι του Συλλόγου. Μπούφοι, γκιώνηδες και κουκουβάγιες που περιθάλπονται από την ΑΝΙΜΑ ώσπου να έρθει η στιγμή της επανένταξης τους, με κοιτούν με περιέργεια και σαστιμάρα, καθώς παρατηρώ τα πανέμορφα μάτια τους και χάνομαι στο εκφραστικό τους βλέμμα. Λίγο πιο κει, ένα ζευγάρι γύπες κάθονται στη φωλιά τους. Τρομάζω όταν ανοίγουν τα φτερά τους. Τα εντυπωσιακά όρνια με τα τεράστια φτερά και τους μακριούς λαιμούς είναι οι καθαριστές της φύσης, λέει ο Νικήτας. Τρώνε τα νεκρά ζώα, προστατεύοντας με αυτό τον τρόπο το περιβάλλον, μιας που το απαλλάσσουν από εστίες μόλυνσης. Τα πάντα φροντισμένα, τα πάντα εν τάξει!

Οι περιπατητικές διαδρομές του κήπου

Ακολουθώ τη διαδρομή που οδηγεί στα Δασικά Ασβεστοκάμινα. Τα ασβεστοκάμινα ήταν κλειστοί θάλαμοι ή φούρνοι με θόλο, στους οποίους γίνονταν το ψήσιμο του ασβεστόλιθου. Σκοπός τους δεν ήταν άλλος, παρά η παραγωγή του γνωστού μας ασβέστη. Είναι τοποθετημένα έξυπνα σε θέσεις υπήνεμες, εκεί όπου η καύσιμη ύλη, φρύγανα και θάμνοι βρίσκονταν σε αφθονία. Επιστρέφοντας, περνώ μέσα από τη ρεματιά, για να βρεθώ στο μνημείο των 72 πεσόντων της Εθνικής Αντίστασης που εκτελέστηκαν μαζικά στον χώρο του σημερινού Βοτανικού Κήπου στις 8 Σεπτεμβρίου του 1944. Ξαποσταίνω λιγάκι πριν ακολουθήσω ένα δεύτερο δασικό μονοπάτι. Ανηφορίζοντας ανάμεσα σε πεύκα και κυπαρίσσια, πουρνάρια, ελιές, λαδανιές και σχίνα, απολαμβάνω την ομορφιά του τοπίου και προσέχω τα βήματά μου στα βραχώδη περάσματα. Στέκομαι για λίγο να παρατηρήσω την ασφάκα με το γκριζοπράσινο, βελούδινο φύλλωμά της. Θυμάμαι ότι το μέλι του άνθους της είναι ένα από τα γευστικότερα που έχω δοκιμάσει, παρόλο που τα άνθη- καμπανάκια δυσκολεύουν τις μέλισσες να το συλλέξουν. Η θέα από κει ψηλά σε κάνει να αισθάνεσαι σύνδεση με τον γύρω κόσμο και ικανοποίηση που μπορείς μέσα στην πόλη να βρεθείς έστω για λίγο στην αγκαλιά της φύσης και να αισθανθείς ευγνωμοσύνη γιατί θα σιγουρευτείς ότι την άνοιξη μπορείς πράγματι να τη φτιάξεις!