Εθνική Πινακοθήκη

Κυριακάτικο πρωινό που μοιάζει με χρωματιστή πινελιά, μιας που βάλαμε πλώρη για την Εθνική Πινακοθήκη, το Μουσείο Αλέξανδρος Σούτσος, όπως ονομάζεται. Θυμάμαι ότι ως μαθήτρια, οι εκδρομές σε μουσεία κι εκθέσεις ήταν ελαφρώς βαρετές, γιατί σχεδόν ποτέ δεν υπήρχε κάποιος να μας αφηγηθεί τις ιστορίες για τα εκθέματα και τους δημιουργούς τους. Έτσι λοιπόν όταν είδα το κάλεσμα της Topos Travel, δεν έκανα δεύτερη σκέψη, αποφάσισα να πάω!

Το ραντεβού με τη διπλωματούχο ξεναγό, κυρία Κάτια Λιάπη, δόθηκε έξω από το εκπληκτικής αρχιτεκτονικής σύγχρονο κτίριο που βρίσκεται στη συμβολή της Βασιλίσσης Σοφίας και της Λεωφόρου Βασιλέως Κωνσταντίνου. Απέναντι, η μικρή πλατεία της Μεγάλου του Γένους Σχολής όπου στέκει ακίνητος ο περίφημος «Δρομέας» του Βαρώτσου. Στις μεγάλες γυάλινες επιφάνειες του επιβλητικού οικοδομήματος καθρεπτίζεται το Χίλτον, ο λόφος του Λυκαβηττού, ο Ευαγγελισμός, η κίνηση των οδικών αρτηριών που διασταυρώνονται γύρω του. Ανακαινισμένο πρόσφατα, το κτίριο έχει μια πολύ ιδιαίτερη αισθητική που δένει αρμονικά με το αστικό ύφος. Με την ολοκλήρωση της ανακαίνισης που έγινε στις αρχές του 2021, καταλαμβάνει συνολικά έκταση 20.000 τ.μ. όπου μπορούν πλέον να εκτεθούν 1000 έργα έναντι 400 από τα 10.000 της συλλογής.

Την προσοχή μας τραβάει το ακέφαλο γλυπτό που βρίσκεται στην είσοδο πριν τα σκαλιά: «είναι ο άνθρωπος που βαδίζει πάνω σε κολόνα» του Ωγκίστ Ροντέν. Εντός του Μουσείου, η ξενάγηση ξεκινά από το τρίπτυχο της «Λαϊκής Αγοράς» του ζωγράφου Παναγιώτη Τέτση. Με ενθουσιάζουν τα ζωηρά χρώματα, τα μπλε, τα κόκκινα, τα κίτρινα που σμίγουν κι εναλλάσσονται με απαλές αποχρώσεις, σε ένα παιχνίδι που το φως διαχέεται και πέφτει πάνω στους ανθρώπους: νέους, μεγαλύτερους σε ηλικία, άνδρες, γυναίκες, παιδιά. Το έργο δεν είναι καθόλου τυχαία τοποθετημένο στην υποδοχή, μας ενημερώνει η ξεναγός. Υποδηλώνει πως όλοι ανεξαιρέτως, έχουν χώρο και θέση στην αγορά, στη γειτονιά, στην πόλη, αλλά και στην ίδια την τέχνη, θα προσέθετα.

Η ξενάγηση μοιάζει με μικρό εικαστικό ταξίδι, μια βουτιά στην ιστορία μας ανά τους αιώνες. Τρία έργα του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου (Ελ Γκρέκο), τοποθετημένα σε περίοπτη θέση, τιμούν τον μεγάλο ζωγράφο που γεννήθηκε το 1541 στο Ηράκλειο της Κρήτης. Ξεχωρίζει η «Συναυλία των Αγγέλων»: «είναι το επάνω μέρος ενός πίνακα που έχει κοπεί στη μέση, με το κάτω, όπου παρουσιάζεται ο «Ευαγγελισμός της Θεοτόκου», να βρίσκεται στη Μαδρίτη», μας πληροφορεί η ξεναγός μας.

Στα χρόνια της Επανάστασης

Τα έργα μάς παρασύρουν στα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του ελληνικού Κράτους και της βασιλείας του Όθωνα, όταν ιδρύθηκε το Σχολείο των Τεχνών (1836). Τότε που η σημαία ήταν λευκή με έναν μεγάλο γαλάζιο σταυρό στη μέση, όπως απεικονίζεται στον πίνακα του Θεόδωρου Βρυζάκη, «Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί τη σημαία της Επανάστασης». Μια παρέα σύγχρονων επαναστατών, νεαρών εφήβων, ξεκουράζεται στους καναπέδες του μουσείου με φόντο τα πορτρέτα των αγωνιστών της Επανάστασης του 1821. Κοντοστεκόμαστε για να καμαρώσουμε τα νιάτα και τους ήρωες. Οι φιγούρες - προσωπογραφίες τραβούν την προσοχή μας. Κάποιες από αυτές θα μπορούσαν να ήταν φωτογραφίες. Σκέφτομαι πόσο πολύ συνδέεται η τέχνη της ζωγραφικής με αυτήν της φωτογραφίας. Αν σήμερα, άλλωστε, έχουμε γνώση της μορφής των αγωνιστών, την οφείλουμε στον Κρατσάιζεν. Ο Γερμανός Καρλ Κρατσάιζεν ήρθε στην Ελλάδα μετά την πτώση του Μεσολογγίου για να πολεμήσει στο πλευρό των επαναστατημένων Ελλήνων κι έγινε ο ζωγράφος των ηρώων της Επανάστασης. Εκτός από τα όπλα, κουβαλούσε στις μάχες και τα σύνεργα της ζωγραφικής του αποτυπώνοντας τα πρόσωπα των πρωτοστατών της Εθνεγερσίας. Στη δίχως φωτογραφική μηχανή εποχή, εκείνος σκιαγραφεί πορτρέτα βάζοντας μάλιστα τους εικονιζόμενους να υπογράψουν την προσωπογραφία τους, εξασφαλίζοντας έτσι την αυθεντικότητα τους! Ο Κρατσάιζεν άφησε κληρονομιά τα σκίτσα και τα έργα του στην κόρη του. Ευτυχώς ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, τότε διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης, πληροφορήθηκε από τον ζωγράφο Νικόλαο Γύζη την ύπαρξή τους και ζήτησε να αγοραστούν έναντι του ποσού των 200.000 δραχμών, προκειμένου να παραδοθούν στην Εθνική Πινακοθήκη, ενώ 24 λιθογραφίες αγοράστηκαν από το Ελληνικό Δημόσιο. Στο έργο του Βρυζάκη «Το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη», βλέπουμε και τον Καρλ Κρατσάιζεν κάπου ανάμεσα στους αγωνιστές.

Η Σχολή του Μονάχου

Μαγεμένοι μπαίνουμε στην αίθουσα με τους μεγάλους πίνακες και τα πορτρέτα με τα τεράστια κάδρα. Δεν ξέρουμε που να στρέψουμε το βλέμμα. Στεκόμαστε μπροστά από δύο έργα του Νικηφόρου Λύτρα κι η ξεναγός μας μιλά για τις λεπτομέρειες και τους συμβολισμούς τους. Κοιτάζουμε την «Αναμονή» (1895-1900) και το «Φίλημα» (πριν το 1878), δύο πίνακες που βρίσκονται δίπλα-δίπλα. Στη μια εικόνα, το ευαγές, καθάριο, λυγερόκορμο κορίτσι υψώνει το ανάστημά της δίπλα στον κρίνο καθώς προσμένει στο παραθύρι τον αγαπημένο, ενώ στην άλλη σμίγει μαζί του. Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, το «Φίλημα» είναι έργο που προηγήθηκε, μιας που ο ζωγράφος το φιλοτέχνησε πριν την «Αναμονή». Ίσως γιατί ο έρωτας δεν μπορεί να αναμένει και μπαίνει από το παράθυρο, σκέφτομαι.

Ο Τήνιος Λύτρας Νικηφόρος θεωρείται ο πατέρας της νεοελληνικής ζωγραφικής κι ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες ζωγράφους του 19^ου αιώνα. Είναι ο βασικός εκπρόσωπος της Σχολής του Μονάχου, θα μας πει η ξεναγός. Ποιά είναι όμως η Σχολή του Μονάχου ή αλλιώς το ρεύμα του ακαδημαϊκού ρεαλισμού; Πρόκειται για ένα εικαστικό κίνημα στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, με έντονες επιρροές από τη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου, ένα ρεύμα στην τέχνη που έχει ταυτιστεί με το συντηρητικό κι ίσως δικαιολογημένα, μιας που μετά από αυτό ακολούθησε η επανάσταση του μοντέρνου. Ο Λύτρας επιστρέφοντας από το Μόναχο, δίδαξε ζωγραφική στο Πολυτεχνείο ενώ ήταν ο επίσημος προσωπογράφος της υψηλής κοινωνίας, φιλοτεχνώντας πορτρέτα μελών μεγαλοαστικών οικογενειών. Την προσοχή μου τραβά το επιβλητικό πορτρέτο μιας γυναίκας. Στέκομαι μπροστά στο πορτρέτο της κυρίας Σερπιέρη. Ήταν η σύζυγος του Τζιοβάνι Μπατίστα Σερπιέρη, επιχειρηματία που εκμεταλλεύονταν όλα τα λατομεία της Ελλάδας. «Το έργο δεν εξετίθετο λόγω μεγέθους αλλά και βάρους του κάδρου που είναι πανέμορφο, επίχρυσο και χρειάστηκαν οκτώ άνθρωποι για να μπορέσουν να το αναρτήσουν», είχε πει η εκλιπούσα διευθύντρια της Πινακοθήκης Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα.

Φτάνοντας μπροστά στις θαλασσογραφίες του Κωνσταντίνου Βολανάκη και του Ιωάννη Αλταμούρα, η ξεναγός μας μιλά για την ιστορία της μητέρας του, της Ελένης Αλταμούρα-Μπούκουρα από τις Σπέτσες, που ήταν επίσης ζωγράφος αλλά και πρώτη Ελληνίδα που επισήμως σπούδασε ζωγραφική. Μεταμφιέστηκε μάλιστα σε άνδρα και με το ψευδώνυμο Χρυσίνης Μπούκουρας, κατάφερε να τρυπώσει στο εργαστήρι του ζωγράφου Φραντσέσκο Σαβέριο Αλταμούρα στη Νάπολη, τον οποίο και ερωτεύτηκε. Η γεμάτη περιπέτειες αλλά και τραγικά γεγονότα ζωή της, έγινε μυθιστόρημα από τη Ρέα Γαλανάκη, «Ελένη ή ο κανένας» (εκδόσεις Άγρα, 1998).

Μια άλλη κυρίαρχη μορφή της Σχολής του Μονάχου είναι ο Νικόλαος Γύζης.  Όσο η ξεναγός μάς διηγείται τον μύθο της Αράχνης και της θεάς Αθηνάς, θαυμάζουμε το υπέροχο έργο του ζωγράφου «Αράχνη», ενώ μας μιλά για την αλληγορία του ιστού: «η Αράχνη συμβολίζει την τέχνη που κατατρώει το δημιουργό, αποκόβοντάς τον από τον υπόλοιπο κόσμο με τον ιστό της, τη δική της αγάπη». Κι ώσπου να κατανοήσουμε αυτόν τον παραλληλισμό, έχουμε βρεθεί μπροστά σε ένα άλλο έργο του ζωγράφου, που δημιούργησε προς το τέλος της ζωής του και έμεινε ανολοκλήρωτο: «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται». Ο πίνακας αποτελεί κατά κάποιο τρόπο μια παρουσίαση της Δευτέρας Παρουσίας. Ο Γύζης, όπως ο ίδιος μαρτυρά σε ένα γράμμα του, έβλεπε τον Χριστό σαν ένα γλυκό θεό που έρχεται να φέρει στον κόσμο φως, λύτρωση και παρηγοριά!