Skip to main content

Γεράκι Λακωνίας

Υφαίνοντας την Ιστορία

Τα υφαντά της περιοχής, τα γερακίτικα κιλίμια, είναι χειροποίητοι τάπητες που υφαίνονται σε όρθιο ξύλινο αργαλειό. Οι γυναίκες της περιοχής τα υφαίνουν με πολύχρωμα μάλλινα νήματα, δημιουργώντας εξαιρετικές παραστάσεις, διατηρώντας την τοπική παράδοση και ένα σημαντικό δείγμα λαϊκής τέχνης.

Στο Γεράκι έφτασα νωρίς το απόγευμα για τη συνάντησή μου με τον Πολιτιστικό Σύλλογο Γερονθρών, ο οποίος έχει πάρει το όνομα του από τις αρχαίες «Γερόνθραι», την ονομασία της περιοχής κατά την Αρχαιότητα. Ο ήλιος έγερνε σιγά σιγά προς τη μεριά του Ταΰγετου, φωτίζοντας με πανέμορφα χρώματα τα πλακόστρωτα σοκάκια του χωριού, τα παλιά αρχοντικά με τις όμορφες ξύλινες αυλόθυρες και τις πέτρινες καμάρες και ακόμα μακρύτερα, τον κάμπο με τις αμέτρητες ελιές.

Περπάτησα μέχρι την πλατεία του χωριού όπου με περίμεναν σε ένα καφενεδάκι η Πρόεδρος του Συλλόγου Ανθή Σαράντη και ο Ταμίας Νίκος Αντωνάκης. Κάτσαμε στα παραδοσιακά σιδερένια τραπεζάκια, κάτω από τις μουριές της πλατείας και παραγγείλαμε καφέ. Αφορμή της συνάντησής μας ήταν τα γνωστά Γερακίτικα υφαντά, όμως όσα πιο πολλά άκουγα για αυτά, τόσο πιο βαθιά γνώριζα τη σημαντική ιστορία του τόπου. Χτισμένο στις παρυφές του Πάρνωνα, σε στρατηγικό σημείο με ανεμπόδιστη θέα προς τον Λακωνικό κάμπο και μέχρι απέναντι στον Ταΰγετο, το Γεράκι κατοικείται συνεχώς από την ύστερη Νεολιθική εποχή μέχρι σήμερα. Τα παλαιότερα ευρήματα ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή έχουν εντοπιστεί στην Ακρόπολη προϊστορικών χρόνων, που βρίσκεται στον λόφο «Δοντάκια» πάνω από το χωριό. Στον χώρο αυτόν έχουν βρεθεί και σημαντικά ευρήματα, τα οποία αποδεικνύουν την παράδοση της περιοχής στην υφαντική από την αρχαιότητα, με χαρακτηριστικότερα τα πήλινα βαρίδια του όρθιου αργαλειού, τις «αγνύθες» που χρονολογούνται από την Ελληνιστική περίοδο.

«Οι αργαλειοί της αρχαιότητας ήταν κάθετοι με δύο κάθετα δοκάρια και ένα οριζόντιο στο οποίο στερεώνονταν τα στημόνια, τα λεπτά νήματα πάνω στα οποία θα γινόταν η ύφανση. Αυτή η “στερέωση” και διατήρηση των κατακόρυφων στημονιών γινόταν με τις αγνύθες» θα μου εξηγήσει η Ανθή. «Τον 13ο αιώνα, στα χρόνια της Φράγκικης κατοχής της περιοχής, οι κάτοικοί της, μετακινήθηκαν από την Ακρόπολη στο Κάστρο το οποίο έχτισαν οι Φράγκοι. Η περιοχή γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη μέχρι τα χρόνια της Άλωσης κάτι που μαρτυρούν τα περισσότερα από σαράντα κοσμικά κτίρια της καστροπολιτείας, τα ταφικά μνημεία, οι κινστέρνες» θα πει ο αρχαιολόγος Παναγιώτης Χριστάκης που στο μεταξύ είχε προσέλθει στην παρέα μας. «Το κάστρο αποτελεί έναν εξαιρετικής σημασίας υστεροβυζαντινό οικισμό, κι αυτό διότι διατηρήθηκε σε εξαιρετική κατάσταση, όπως ήταν εκείνα τα χρόνια. Οι κάτοικοι του χωριού το εγκατέλειψαν μετά την Οθωμανική κατάκτηση και επέστρεψαν στην περιοχή του σημερινού χωριού κάτω από την αρχαία Ακρόπολη, με αποτέλεσμα το κάστρο να μην κατοικηθεί στην σύγχρονη εποχή και να μην αλλοιωθούν σημαντικά ιστορικά στοιχεία του».   

Το έθιμο του απλώματος των παλιών γερακίτικων υφαντών στις ταράτσες και τα μπαλκόνια του χωριού λαμβάνει χώρα κάθε χρόνο, στη «Γιορτή του Μετανάστη», μια καλοκαιρινή εκδήλωση στο Γεράκι, που είναι αφιερωμένη στους κατοίκους που μετανάστευσαν σε διάφορα σημεία της γης.

 

Η ενασχόληση των γυναικών με την υφαντική συνεχίζεται λοιπόν και σε αυτήν την περίοδο, γεγονός που αποδεικνύουν τα ευρήματα που βρέθηκαν σε ένα μικρό ισόγειο κτήριο στο κάστρο, κοντά στον ναό της Αγίας Παρασκευής, το οποίο φαίνεται να λειτουργούσε ως εργαστήριο υφαντικής. Εκεί, κατά την ανασκαφή ανακαλύφθηκε λίθινη κυκλική λεκάνη, λαξευμένη στον φυσικό βράχο, την οποία πιθανώς χρησιμοποιούσαν για τη βαφή των νημάτων ή των υφασμάτων, αλλά και σύνεργα υφαντικής (λίθινοι τριπτήρες, αγνύθες, λίθινα και πήλινα σφονδύλια, μεταλλικές βελόνες και άγκιστρο αδραχτιού).

Η τέχνη διατηρήθηκε μέσα στους αιώνες από τις υφάντρες που ύφαιναν για τις προίκες τους ή έναντι αμοιβής, αλλά κυρίως μεταδόθηκε από γενιά σε γενιά, από τη μάνα στις κόρες ή γενικότερα μεταξύ συγγενικών προσώπων. Ο ξύλινος όρθιος αργαλειό είχε περίοπτη θέση στο πιο φωτεινό δωμάτιο του σπιτιού. Οι Γερακίτες μαραγκοί έφτιαχναν τα ξύλινα δοκάρια, δύο κάθετα και δύο οριζόντια, τα «αντιά», τα οποία θα στηρίζονταν στον ξύλινο σκελετό της στέγης ή σε μεταλλική βάση. Οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν μάλλινα νήματα που έπλεναν και έξαιναν στις αυλές και τα έβαφαν με υλικά της περιοχής όπως ριζάρια, κρεμμύδια, φλούδα από καρύδι, που δημιουργούσαν ανεξίτηλα χρώματα. Τα κιλίμια ήταν ιδιαίτερα περίτεχνα με πολύχρωμα σχέδια και υφαίνονταν μονοκόμματα σε ποικίλες διαστάσεις. Τα περισσότερα ήταν χαλιά ή κιλίμια, που δεν είχαν καθημερινή χρήση, αλλά τα έστρωναν στις γιορτές, τους γάμους και γενικά σε ιδιαίτερες περιπτώσεις. Επίσης, άλλα στολιζόντουσαν ως πάντες που διακοσμούσαν τους τοίχους του σπιτιού. Για αυτό και έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα σε τόσο καλή κατάσταση. Το παλαιότερο κιλίμι που έχουμε στη διάθεσή μας έχει κεντημένη χρονολογία 1686, στη Β’ Ενετοκρατία, ενώ στα σεντούκια του χωριού σώζονται πολλά υφαντά του 19ου αιώνα με το πιο παλιό του 1814.

Οι υφάντρες δέχονταν παραγγελίες από τις νοικοκυρές που δεν είχαν αργαλειό και οι μητέρες με τις κόρες τους θα ύφαιναν στον όρθιο αργαλειό τα χαλιά και τις πάντες με τα ομορφότερα σχέδια που θα αποτελούσαν μέρος της προίκας της κάθε κοπέλας. Σε κάθε χαλί ήταν κεντημένα τα αρχικά της υφάντρας ή της γυναίκας που το είχε παραγγείλει. Τα σχέδια των υφαντών ήταν πολλά και είχαν ιδιαίτερους συμβολισμούς. Γεωμετρικά στοιχεία, όπως ο αρχαιοελληνικός μαίανδρος, οι ήλιοι και το ονομαζόμενο «πλακάκι», το οποίο είναι γεωμετρικό σχήμα που εμφανίζεται ως πλαίσιο του ψηφιδωτού. Επίσης στοιχεία της φύσης όπως πουλιά, δέντρα και λουλούδια, οι ονομαζόμενες «καλλιγραφίες».

Στα τρία χρόνια λειτουργίας της δομής έχουν εκπαιδευτεί 65 άνθρωποι, την έχουν επισκεφτεί μαθητές από όλη την Ελλάδα και την Ευρώπη, πραγματοποιούνται εκπαιδευτικά προγράμματα ύφανσης για παιδιά αλλά και προγράμματα Erasmus.

Είχαμε ήδη μεταφερθεί στην αίθουσα της σχολής, όπου εντυπωσιασμένος παρατηρούσα όλα αυτά τα σχέδια και η δασκάλα της σχολής Χρυσούλα Σταματοπούλου μού εξηγούσε αναλυτικά τους συμβολισμούς του «Δέντρου της Ζωής», από ένα αντίγραφο χαλιού του 1808. «Οι σταυροί συμβολίζουν τις προσευχές που έκανε η υφάντρα όσο ύφαινε, για την οικογένεια της. «Τα σκυλιά συμβολίζουν την πίστη και τη φιλία, ενώ τα κοκόρια τη γονιμότητα. Τα κλειδιά, ως ένα αντικείμενο που ανοίγει πόρτες, συμβολίζουν την υγεία, την ευημερία και τον πλούτο. Τα κλαδιά του δέντρου συμβολίζουν τις γενιές, το πρώτο κλειδί την παιδική ηλικία, το δεύτερο την νεότητα, το τρίτο την ωριμότητα, ενώ το κλαδί στην κορυφή είναι λευκό συμβολίζοντας τα άσπρα μαλλιά των μεγαλύτερων ηλικιών». Όλα αυτά τα κλαδιά φυτρώνουν από τη βάση του δέντρου, όπου απεικονίζονται οι ωοθήκες του γυναικείου σώματος σχεδιασμένες σαν γλάστρα, μεταφέροντάς μας όλη τη σοφία της λαϊκής παράδοσης.

Στη σύγχρονη εποχή η υφαντική του Γερακίου βραβεύτηκε το 1873 στη Διεθνή Έκθεση της Βιέννης, το 1888 στην Εθνική Γενικής Έκθεση Αθηνών του Ζάππειου και το 1938 στην Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης, ενώ κατά τις δεκαετίες του ’80 και του ΄90 λειτούργησε για αρκετά χρόνια στο χωριό ο Γυναικείος Συνεταιρισμός «Εργάνη». Όλη αυτή η σημαντική παράδοση αναγνωρίστηκε το 2019, όταν «Η υφαντική τέχνη για τη δημιουργία κιλιμιών στον ορθό αργαλειό στο Γεράκι» εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Όμως, σκοπός του Συλλόγου ήταν η διατήρηση μιας ζωντανής παράδοσης. Στο χωριό υπήρχαν ακόμα καμιά δεκαριά αργαλειοί από τους οποίους εργάζονταν μόλις δυο - τρεις. Έτσι, τον Ιούλιο του 2021 και μετά από πρωτοβουλία του Πολιτιστικού Συλλόγου Γερονθρών, λειτούργησε για πρώτη χρονιά η Πειραματική Δομή Διδασκαλίας Υφαντικής Τέχνης με τη χρηματοδότηση της Περιφέρειας Πελοποννήσου η οποία χρηματοδότησε την κατασκευή των αργαλειών, τα μαθήματα που ανέλαβαν παλιές υφάντρες, αλλά και τα πρώτα νήματα, ενώ ο Δήμος Ευρώτα διάθεσε για τον σκοπό αυτό τον χώρο στο ισόγειο του Δημοτικού Ξενώνα που δεν λειτουργούσε πια.

Στα εγκαίνια της Δομής, αναβίωσε το έθιμο του απλώματος των παλιών γερακίτικων υφαντών στις ταράτσες και τα μπαλκόνια του χωριού. Πρόκειται για έθιμο που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1930, όταν μέλη της Ακαδημίας Αθηνών έφτασαν στο Γεράκι για να βραβεύσουν την τότε κοινότητα για το πρωτοποριακό για την εποχή του έργο αποχέτευσης που είχε ολοκληρώσει. Συνεχίστηκε στα αμέσως επόμενα χρόνια, κατά την άφιξη μελών της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας τα οποία συνοδεύονταν από τις μαθήτριες του Αρσακείου. Για χρόνια εξιστορούσαν οι Γερακίτες τη στιγμή που οι αρσακειάδες έψαλλαν τον ύμνο τους στα γραφικά σοκάκια του χωριού, κάτω από τα ολοστόλιστα με τα υφαντά τους μπαλκόνια. Πλέον το δρώμενο λαμβάνει χώρα κάθε χρόνο, στη «Γιορτή του Μετανάστη», μια καλοκαιρινή εκδήλωση στο Γεράκι, που είναι αφιερωμένη στους κατοίκους του χωριού που μετανάστευσαν σε διάφορα σημεία της γης.

Σήμερα, στη σχολή υφαντικής του Γερακίου φτιάχνουν εκτός από χαλιά, μαξιλάρια, τσάντες και ταγάρια, ζώνες, σουβέρ, αλλά και μπομπονιέρες, μενταγιόν και τσαντάκια για κινητά. Τα προϊόντα της δομής πωλούνται και υπάρχει η σκέψη υλοποίησης εκπαιδευτικών προγραμμάτων σχεδίου και επιχειρηματικότητας, με σκοπό όλη αυτή η προσπάθεια να μπορεί να αποτελέσει μια εναλλακτική επαγγελματική πρόταση για τους εκπαιδευόμενους.

Στα τρία χρόνια λειτουργίας της δομής έχουν εκπαιδευτεί 65 άνθρωποι, ανάμεσά τους και τρεις άντρες. Τη δομή έχουν επισκεφτεί μαθητές από όλη την Ελλάδα, αλλά και χώρες της Ευρώπης, πραγματοποιούνται εκπαιδευτικά προγράμματα ύφανσης σε τελάρο για παιδιά και προγράμματα Erasmus που παρακολουθούν ξένοι μαθητές και φοιτητές. Ο Σύλλογος συνεργάζεται με φορείς όπως το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος και το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας για τη μελέτη, την καταγραφή της υφαντικής τέχνης του Γερακίου με βασικό στόχο τη διαιώνισή της. Αυτές τις μέρες αναμένεται η έναρξη της λειτουργίας του θεματικού προγράμματος κατάρτισης στην υφαντική τέχνη, το οποίο θα υλοποιήσει το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής και το 2026 προγραμματίζεται η έκθεση των Γερακίτικων υφαντών στο Μουσείο Μπενάκη.

Γυναίκες αλλά και άντρες από ολόκληρη της Λακωνία ασχολούνται πλέον ενεργά με την παράδοση της υφαντικής. Τα Γερακίτικα κιλίμια ξαναβγήκαν σε μέρες εορτών της και σε διάφορες εκδηλώσεις των συλλόγων του χωριού με αφορμή την επίσκεψη ανθρώπων του πνεύματος και της πολιτικής. Η ιστορία συνεχίζει να υφαίνεται!

 

Προτάσεις

Στο ίδιο τεύχος